DİYARBAKIR- Ondan fazla dile tercüme edilen Evliya Çelebi`nin on ciltlik Seyahatname eserinde, Evliya Çelebi Diyarbakır`a 1654 yılında yapmış olduğu seyahatinde Diyarbakır portresini bize tasvir ederek birtakım bilgiler sunar.

Hz. Yunus`un Diyarbakır Halkına Duası ve Sur Yapım Önerisi

Evliya çelebi, Seyahatname`sinde coğrafi konumuna değinerek Hz. Yunus peygamberin Diyarbakır`a duası ve önerisini şöyle kaleme alır: "Diyarbekir kalesi, Dicle kenarında asumana ser çekmiş Kız Kayası denilen bir yalçın kaya üzerindedir. Kara taştan yapılmış olduğu için buraya Kara Amid derler. Bu kaleyi bir kız melike yaptırdığı için Diyari Bikr demişler. Kalenin bulunduğu kayanın üstü geniş bir lalezardır. Kayanın içinde ve kalenin altında mağaralar vardır. Bu mağaralardan biri olan Fis Kayası Mağarası Yunus Peygamberin makamıdır. Musul halkının isyanına kızarak kentin harap olması için dua ettikten sonra Dicle kıyılarına gelen Yunus Peygamber burada 7 yıl oturmuştur. Bu sırada Amalak kızlarından, yıldız kadar güzel ve temiz bir kadın bu yörenin hükümdarı imiş. Kadın hükümdar ve kentin ahalisi, peygamberin mucize göstermesine gerek görmeden, itirazsız imana gelmelerinden hoşnut olan Yunus Nebi, iliniz, eviniz mamur olsun. Sizler daima mutlu olun ve refah içinde yaşayın. Cümle evladınız necib ve reşid olsunlar, diye dua etmiş. Sonra da hükümdara kentin etrafını siyah taşlarla çevirmesini söylemiş."

Sanayi Kenti Diyarbakır

Evliya Çelebi eserinde birçok zanaat dalının çeşitliliğine değinerek Diyarbakır sanayisini şöyle aktarır:"Diyarbekir çarşılarında, evvela Hasan Paşa Pazarı, Sipahi Pazarı, Attarlar Pazarı, Kuyumcular Pazarı, Demirciler Pazarı, Çilingirler Pazarı, Kavaflar, Palancılar, Kazazlar, Bezzazlar, elhasıl 66 sanat erbabının dükkânları mevcuttur. Amma Bezzazlar Pazarı ile Sipahi pazarı gayetle mamurdur.Sanayinden, kılıcı, gaddaresi, baltası, taberi, hançeri, bıçağı, mızrağı, külüngü, kırmızı bezi, sahtiyanı, papuçları, meshleri, çizmeleri meşhurdur. Kazancılar ile demirciler çekicini ve hallaçlar dahi tokmağını fenni müzik üzere segah ve hüseyni makamlarında vururlar. Kendileri de hem işler, hem nağmeler okurlar. Bunu işiden ehli maarif hayran olur. Kuyumcuları da gümüş işçiliğinde emsalsizdir.

"Kadınların Cümlesi Beyaz Çarşaflı, Pak ve Namusludur."

Evliya Çelebi Seyahatname`sinde Diyarbakır kadınının iffet ve örtünme biçimine değinerek, Diyarbakır kültür ve yapısını şöyle ifade eder:"Bu Diyarbekir`de nice yüz fasih ve beliğ şairler vardır ki, her biri  Fuzuli ve Ruhi misalidir. Halkının kibarı samur, zerdova kürk giyerler. Kadınların cümlesi beyaz çarşaf, ayaklarına çizme giyerler. Pak ve pakize, eshabi namus kadınlardır. Diyarbekir ahalisinin Müslümanları Türkmen, Kürd, Arap ve Acem`dir. Hıristiyanları Ermenidir. Cümlesi gayet garibdost, şuh, şakrak nedimi can insanlardır.. Havası latif olduğundan ve hamravat suyu içdiklerinden ehalisinin yüzlerinin rengi hamret üzeredir. Ekseriya orta boylu fakat kuvvetli, müşekkel adamlardır. 70-80 yaşına gelirler, hala işleri ile meşguldürler."

Diyarbakır`ın tarım çeşitliliğine değinen Evliya Çelebi Diyarbakır karpuzundan söz ederek: "Rum ve Acem`de nazırı olmayan bağ ve bostanları ŞAT (Dicle) kenarındadır. Halkının hemen hepsinin bir bağ ve bostanı vardır. Bostanlara kavun, karpuz, çeşitli sebzeler, çiçekler ekerler.

Diyarbekir`in kavun ve karpuzu pek meşhurdur. Her biri 40-50 okka (1282 gram) gelir ve diyar diyar hediye olarak gönderilir. Kavunları sulu ve hoş kokuludur. Nice kimseler bu kavundan, tarçın, karanfil ve pirinç ile zerde yaparlar ki, Rum diyarında Atina balından bile böyle zerde yapılamaz. Fesleğeni de iri ve uzun olur ki, halk bunu kulübelerine direk ve kazık yaparlar. Bu fesleğenler yakıldığında mis gibi kokarlar. Diyarbekir ahalisi, bahar mevsiminin sonunda ŞAT`ın taşkınlığı geçip saf suyu aynı karar üzre akmağa başladığı vakit bostanlarına gider ve 7 ay gece ve gündüz burada kalırlar." ifadelerini kullanır.

Ayetullah Turgut-İLKHA