İnsan hayatını genetik faktörler mi yoksa çevresel etkenler mi daha çok etkilediği konusundaki tartışmalar sürekli sıcaklığını korumuş ve bu konuda devamlı olarak düşünceler beyan edilmiştir. Üstelik bilimsel meselelerde üzerinde durulan bu konu, pek çok araştırmada incelenmeye çalışılmıştır. Son gelinen noktada, genetik ve çevresel faktörlerin insan yaşamı üzerinde birlikte etkili olduğu belirtilmektedir. Hem genetik hem de çevresel etken olarak insan yaşamının şekillenmesinde çok önemli rol oynayan anne-babadır yani ebeveynlerdir.
Ebeveynler, çocuğun sonraki hayatı üzerinde etkili olan en başat faktör olarak görülmektedir. Çocuğun dünyaya gözlerini açtığında karşılaştığı ilk insanlar ebeveynlerdir. Çocuğun iletişime geçtiği ve sosyal ilişki sürecine dâhil olduğu ilk yıllar, ebeveynlerin tutumları ve davranışları bünyesinde geçmektedir. Dolayısıyla ebeveynin sahip olduğu özellikler ve ebeveynlik nitelikleri bireyin hem çocukluk hem de yetişkinlik yaşantıları üzerinde etkili olabilmektedir. Bu anlamda bu yazıda merhametli ebeveynlik (compassionate parenting) kavramı ele alınmış ve merhametli ebeveyn-çocuk bağlantısına değinilmiştir.
Merhamet, muhtaç durumda olan canlıya karşı gösterilen duygu ve davranışlardır. Merhametli ebeveynlik ise beslenme, sevgi, güven, korunma gibi temel ihtiyaçları olan çocuğa karşı merhamet içeren ebeveynlik tutumu olarak tanımlanabilmektedir. Merhametli ebeveynlik, çocuğun ihtiyacıyla ilgili işaretleri kavrayabilmek ve bu işaretlerin ne anlama geldiğinin farkında olabilmektedir. Göz teması ve ses yoluyla çocuğa varlığını hissettirebilmektir. Bununla birlikte merhametli ebeveynlik, çocuğun sıkıntılarına uygun tepki verme ve sorunlarına müdahale etmeye hazır olma becerilerini gerektirmektedir. Merhametli ebeveynlik yaklaşımı uygulayabilen anne-babalar, çocuklarıyla güvenli bağlanmaya dayalı ve daha duygusal bir ilişki kurabilmekte ve böylece çocuklarına karşı daha duyarlı ve anlayışlı bir tavır sergileyebilmektedir. Özetle, merhametli ebeveynlik, anne-babanın çocuğun ihtiyaçlarına merhametle cevap verebilme yeteneği ve çocuğu merhametli bir şekilde yetiştirebilme tutumu olarak açıklanabilmektedir.
Merhametli ebeveynliğin tipik olarak üç karakteristik yönü olduğu varsayılmaktadır. Birincisi davranışsal yön olarak tarif edilmektedir. Bu yön, çocuğun ihtiyaç duyduğu şeyleri sağlamada etkili olan anne-babanın davranışlarını göstermektedir. Bu yön, çocuğun fiziksel veya psikolojik ihtiyaçlarına gerekli zamanda karşılık vermeyi içermektedir. Çocuğun korku ve kaygılarını azaltmaya yönelik her türlü çaba ve çocuğun güvenlik ve sevgi duygusunu artırmaya ilişkin her türlü davranış bu yön içinde yer almaktadır. Merhametli ebeveynliğin davranışsal yönü, anne-babanın çocuğa karşı merhametli ve şefkatli olduğunun en somut göstergesi olarak görülmektedir. Bu manada çocukla samimi diyalog geliştirmek, paylaşmaya/dayanışmaya dayalı oyunlar oynamak, yardımlaşmayı konu edinen masal/hikâye anlatmak, ihtiyaç sahibi insanlar hakkında sohbet etmek ve doğa/çevre ile temasını artırmak için fidan dikmek, canlı hayvan beslemek merhametli ebeveynlik davranışları olarak örnek gösterilebilir.
Merhametli ebeveynliğin ikinci yönü duygusal yöndür. Bu yön içinde vurgulanan en önemli kavram empatidir. Çocukla ebeveyn arasında sağlıklı bağın kurulabilmesi empati yoluyla gerçekleşebilmektedir. Bu nedenle çocuğun sözel veya sözel olmayan hal ve hareketlerinin farkında olabilmesi ve çocuğun yaşadığı olumsuz duyguları ebeveynlerin kendi dünyalarında hissedebilmeleri merhametli ebeveynliğin duygusal yönü olarak görülmektedir. Diğer bir deyişle duygusal yön, ebeveynin çocukla hemhal olabilmesidir. Ebeveynin kendi bakış açısıyla değil, çocuğun yaş ve gelişim dönemini göz önünde bulundurarak çocuğun öznel deneyimlerini anlayabilmesidir. Çocuğun isteklerine, ağlamalarına, reddetmelerine veya başarılarına ortak olabilmesidir. Merhametli ebeveynliğin üçüncü yönü ise bilişsel yön olarak ele alınmaktadır. Bu yön, ebeveynin kendi zihinsel dünyasının bilincinde olması yanı sıra çocuğun biliş ve duygularının ve diğer çevresel faktörlerin farkında olması şeklinde açıklanabilmektedir. Ebeveynin merhametli olmanın önemli bir erdem olduğuna dair şuur taşıması, merhamet göstermenin kutsal bir ilke olduğuna inanması ve merhametli çocuk yetiştirmenin hem fert hem de toplum açısından fayda sağlayıcı olduğunu kabul etmesi merhametli ebeveynliğin bilişsel yönüyle ilgilidir.
Anne-babanın erken yaşam deneyimleri merhametli ebeveynliğin üç yönünü de etkilemektedir. Merhametli ebeveynlik de çocuğun geleceği üzerinde etkili olabilmektedir. Merhametli ebeveynlik, çocuğun maddi ve manevi gelişiminin paralel bir şekilde geliştirilmesini öncelemektedir. Bu yüzden merhametli ebeveynler, çocuğun bir emanet olduğu bilincini taşımaktadır. Bu bilincin temelinde ise çoğu zaman ebeveynin dini duyguları ve kültürel özellikleri yer almaktadır. Dini duygular, fıtrat/yaratılış üzere en uygun biçimde ve Allah’ın önerdiği/emrettiği yaklaşımda çocuğun yetiştirilmesini sağlamaktadır. Dolayısıyla merhamet duygusu da dini duygular içinde yoğrularak gelişmekte, zamanla çocuğun zihin/kalp dünyasında yer edinmekte ve ileriki yaşlarda davranışsal boyutta görünür hale gelmektedir.
Merhametli ebeveynlik, anne-baba duyarlılığıdır. Anne-babaların duyarlılıkları ise aile içi sağlıklı iletişimin niteliğinden ve ailedeki mevcut işlevsel ilişkilerden etkileyebilmektedir. Bu anlamda son yıllarda ailedeki başat rolü ve çocuğun duygusal/zihinsel gelişimindeki yeri nedeniyle annelerle ilgili çeşitli etkinlikler ve programlar geliştirildiği görülmektedir. Pozitif Annelik Programı, Anne Gücü gibi bilimsel yöntem bağlamında yürütülen bu çalışmaların nihai amacı ise merhametli ebeveynliğin geliştirilmesidir. Söz konusu çalışmalarda ebeveynlerin duygusal yanıt verme, duygu düzenleme, empati kurma, anlayış gösterme, hassas davranma gibi alanlarda gelişmelerinin sağlanması hedeflenmektedir. Bu konuda yapılan araştırmalarda ise ebeveynlerin beyin bölgeleri aktive edilerek duygusal bağ kurma becerilerinde artış sağlandığı belirtilmektedir. Bununla birlikte merhametli ebeveynliğin arka planında yer alan biyolojik faktörler ve sosyal bağlamlar da araştırmalarda değerlendirilmekte ve ebeveynlerin merhametli olmalarının çocukların yaşamlarındaki etkisi incelenmeye devam edilmektedir.
Sonuç olarak, merhametli ebeveynlik sadece çocukların hayatta kalması için değil, aynı zamanda çocukların da merhametli olmalarını sağlamak için önemli ve gerekli olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle çocukların özgecil/fedakâr olabilmeleri, toplum açısından faydalı eylemde bulunabilmeleri, başka insanlara ve diğer canlılara karşı şefkat gösterebilmeleri merhametli ebeveynlik yaklaşımı çerçevesinde ortaya çıkabilmektedir. Bu da hem günümüz çocukların/gençlerin yetiştirilmesinde hem de yetişkin bireylerin yaşamlarında merhametin önemli bir faktör olduğunu göstermektedir. Bu yüzden aile içinde ve toplumsal alanda merhametli ebeveynlerin daha fazla görünür ve aktif olmaları gerektiği belirtilebilir. Merhametli nesillerin yetiştirilmesi için daha çok merhametli ebeveyne ihtiyaç duyulduğu ifade edilebilir. Merhametli ebeveynler/çocuklar olmamız duasıyla…
Eşref Nas
Mehmed Göktaş
Dr. Abdulkadir Turan
Riyad Makaev
M.Emin Özmen
M. Zülküf YEL
