Komisyonu`nun ana raporuna kaynak olan alt komisyon raporlarında, darbelerin önlenmesine yönelik bazı öneriler de sıralanıyor.

Komisyon raporunda, kurulan alt komisyonlardan 27 Mayıs 1960 Darbesi ve 12 Mart 1971 Muhtırası Alt Komisyonu ile 12 Eylül 1980 Darbesi Alt Komisyonu`nun raporlarına ve önerilerine de yer veriliyor.

Öneriler arasında MİT`in sivilleşmesi, Genelkurmay Başkanlığı`nın Milli Savunma Bakanlığı`na bağlanması, profesyonel orduya geçiş sürecinin hızlandırılması; anıt, sokak, okul, kışla, stadyum gibi yerlere verilen darbecilere ait isimlerin silinmesi gibi maddeler yer alıyor.

Raporlardaki önerilerden bazıları şöyle:

12 Eylül Alt Komisyonu`nun önerileri;

- Profesyonel orduya geçilmesi süreci hızlandırılmalı.
- Darbe süreçlerinin simgesel kalıntıları (anıt, sokak-cadde-okul, kışla, askeri birlik, stadyum, spor tesis adlarındaki darbe ve darbecilere ait isimler) ortadan kaldırılmalı.
- Özel Harp Dairesinin kuruluş, gelişim, bütçe, bağlılık ve faaliyetlerinin kontrgerilla olarak ifade edilen faaliyetleri olup olmadığı hususu aydınlatacak şekilde incelenmeli.
- MİT tamamen sivilleşmeli ve dış istihbarat yanında iç istihbarat konusunda koordinasyon birimi olması sağlanmalı, jandarma ve askeri istihbarat birimlerinin iç istihbarat, fişleme ve benzeri işlevlere girmesi önlenmeli.
- Genelkurmay Başkanlığı, demokratik bir rejimde bulunması gereken konum itibariyle Milli Savunma Bakanlığı`na bağlanmalı.
- Silahlı Kuvvetleri, askerliğe ve milli güvenliğe ilişkin yönleri haricinde siyasi, yargısal ve medya denetime açık olması sağlanmalı.
- Milli bayramlar, askeri nizam ve düzeni anımsatan şekillerde değil de vatandaşların coşku içinde katılımcı anlayışla ve değişik farklı ve zengin içeriklerle kutlanmalı.
- Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu`ndaki 35. madde kaldırılmalı veya darbe gerekçesi olarak kullanılmasını önleyecek şekilde yeniden düzenlenmeli.
- Sınır güvenliği, sivil yöneticiler tarafından İçişleri Bakanlığı`na bağlı olarak kurulacak bir birim tarafından profesyonel, teknik ve donanım yönünden gelişmiş birimler tarafından sağlanmalı.
- 12 Eylül darbesinden mağdur olan, insan hakları ihlal edilen, işkence ve kötü muameleye tabi tutulan, gereksiz yere cezaevinde tutuklu olarak kalan, görevlerine son verilen gibi kişilerin başvurularının alınarak değerlendirileceği, bunların tazmin ve telafisi için yapılması gerekenler (tazminat ödeme, özür dileme, sigortalı olan mağdurların sigorta primlerinin ödenmesi ya da ödenmiş sayılması, hakların iadesi ve benzeri) ile ilgili çözüm yollarının geliştirebileceği bir TBMM Araştırma Komisyonu kurulmalı.
- 12 Eylül darbesine giden süreçte aydınlatılamamış ya da tamamıyla aydınlatılamamış nitelikte olan 1 Mayıs, Kahramanmaraş ve Çorum olayları gibi toplumsal olaylar ile cinayetler, silah ve uyuşturucu kaçakçılığı gibi hususların aydınlatılabilmesine yönelik olarak TBMM Araştırma Komisyonu kurulmalı.
- Darbecilerin ve 1. derece yakınlarının malvarlıklarının araştırılması, darbe döneminde sebepsiz zenginleşmelerin varsa belirlenerek yargı önüne çıkarılması ve tespit edilen sebepsiz zenginleşmelerin tahsili ve buna dair gerekiyorsa mevzuat düzenlemelerini araştırmak üzere TBMM Araştırma Komisyonu kurulmalı.
- Darbelerin tam anlamıyla, tüm açıklığıyla ve tüm unsur ve dinamikleriyle ortaya çıkarılmasına hizmet etmek üzere Genelkurmay arşivlerinin incelemelere açılması sağlanmalı. -TBMM kampüsü içerisine darbelere karşı ve milli iradeye atıf yapan bir ``özgürlük ve demokrasi anıtı`` açılmalı.
- Ankara, İstanbul ve İzmir gibi büyük şehirlerde tüm darbeleri anlatan ``darbe müzeleri`` açılmalı.

27 Mayıs ve 12 Mart Komisyonunun önerileri;

- Askerin görev tanımı, yetkileri ve sınırları net bir şekilde belirlenmeli.
- Genelkurmay Başkanlığı, Milli Savunma Bakanlığına bağlanmalı.
- Milli Güvenlik Kurulu, 1933-1960 arasında olduğu gibi, dış savunma ve seferberlik konularında görüşlerine başvurulan bir kurul haline dönüştürülmeli.
- AB üyelik yolundaki reformlar kararlılıkla sürdürülmeli.
- Atama, terfi, kutlama ve hiyerarşi oluşturma gibi kurumsal ve toplumsal ilişkilerde yazılı kurallar kadar etkili olan teamüllerden, sivil siyaset alanını aşağılayan ve sivil alanı haksızca daraltan hususlar tespit edilmeli ve değiştirilmeli.
- 1960`tan sonra yerleşik hale gelen; askerlere lojman, sosyal alan ve hastane gibi ayrı mekanların oluşturulması uygulamaları kaldırılmalı, asker-sivil kaynaşmasını ve paylaşımını sağlayacak mekanlar ve ortak alanlar oluşturulmalı.
- Darbecilerin tamamı yargılanmalı.
- Darbe süreçlerinde mağdur olan kişilere maddi/manevi tüm hakları iade edilmeli. Menderes`in ``vatana ihanetten yargılanması ve alınan ceza`` ve ``Bediüz-zaman``ın mezarının bulunması da dahil olmak üzere, görevden alınma, hapis gibi mağduriyetlerin giderilmesi, halkların iade edilmesi sağlanmalı.
- Darbe süreçlerinde yapılan fişlemeler imha edilmeli.
- Darbe öncesi ve sonrası askerlere ve asker-sivil ortaklıklara ait şirketlerin elde ettikleri kazançlar, bu şirketlerin kamu ortaklıkları, kamudan devralınan ve kamuya devredilen varlıklar incelenmeli ve araştırılmalı.
- Sivil hayata müdahale edebilen jandarma sistemi kaldırılarak görevleri polise devredilmeli.
- Askeri okullara alınan öğrenciler, ÖSYM sistemi ile alınarak, bilgi ve beceri ölçen kriterlerin dışında başka bir değerlendirmeye tabi tutulmamalı. Askeri liseler, Milli Eğitim Bakanlığı`na bağlanmalı.
- Demokrasiyi kesintiye uğratan tüm darbe, muhtıra ve müdahalelere karşı alınması gereken tedbirleri ve demokrasiyi daha katılımcı kılmakla görevli, en azından bir müsteşarlık düzeyinde yapılanmaya gidilmeli.