Doğruhaber

Ehmedê Xanî 1650-51 yılında Hakkâri'nin Çukurca ilçesine bağlı Han Köyünde dünyaya geldi. Babasının adı Şeyh İlyas annesinin adı Gulnigar'dır. Hânî Aşiretinden olmasından ve Han köyünde doğmasından ötürü Ehmedê Xanî olarak tanınmaktadır.

Ehmedê Xanî eğitimine babası Şeyh İlyas'tan fıkıh derslerini alarak başlamış. Ardından Beyazıt'taki Muradiye medresesi, daha sonra Ahlat, Bitlis, Botan ve Mezopotamya medreselerinde öğrenimine devam eder. Bağdat, Şam, Halep ve İran medreselerinde de uzunca yıllar öğrencilik hayatı yaşar. Ehmedê Xanî özellikle Suriye medreselerinde Antik Yunan felsefesini, Mezopotamya ve İran medreselerinde ise İslam felsefesi, astronomi, şiir ve sanat tekniğini öğrenmiştir.

Ehmedê Xanî'nin Kâbe'yi tavaf ettiği, Mısır'a gittiğini yazdığı eserinin içeriğinde açıkça görülmektedir. Her yerde isim yapmış âlimleri araştırır ilmi ve bilimi daha da ilerletmek için onların yanında diplomasını aldıktan sonra Beyazıt'taki Muradiye medresesinde eğitim vermeye çalışır.
Halk içerisinde otorite ve saygınlığı vardı. Toplum içinde iki yeri vardı. Biri ilim, diğeri de misafirperverliği, mertliği ve dindarlığıydı. Söz ve maneviyatı herkesin üzerinde derin etkiler bırakıyordu. 

Ehmedê Xanî iyi bir eğitmen ve dil uzmanıdır. Dönemin felsefi, teolojik ve edebiyat bilgilerini iyi özümsediği ve bu yönüyle yetkinleştiği anlaşılıyor. Ayrıca Kürtçe ile birlikte Arapça, Farsça ve Osmanlıca`ya oldukça hâkim olduğu biliniyor. Şiirlerindeki derin kültürel birikim ve bilgi hayranlık uyandıracak düzeydedir. Mem û Zîn adlı temel yapıtında her olayı ele alışı derin bir çözümleme biçimindedir.

Ehmedê Xanî, Şihabeddin Sühreverdî, Farabi, Feqiyê Teyran, Molla Ahmed-i Cezirî, Platon, Aristoteles, Muhyiddin İbn Arabi, Ali Hariri, Firdevsi ve Ömer Hayyam gibi daha birçok büyük şahsiyetten etkilenmiş düşünceler ortaya koyar. Xanî, bu birikimini 4 ayrı dilde dile getirir. Kültürel birikimi söz konusu dilleri yetkince kullanmasına, dillere hâkimiyeti de birikimin sistemleşmesine yol açmaktadır.

Ehmedê Xanî'nin siyasi özlemi, düşünceleri açıktır ki o dönemin genel atmosferinden doğmuştur. Bu dönemde, Kürt düşün hayatının geri olduğu açıktır. Ancak bu, Kürt düşünce ve edebiyat mirasının hiç olmadığı anlamına gelmiyordu. Önemli bir düşünce ve edebiyat mirasına sahipti. Fakat bu Kürtlerin sosyo-ekonomik koşullarından dolayı yaygınlık kazanamamıştı. Bu bir idari yaptırımdan çok sosyal ve kültürel nedenlerden kaynaklanıyordu. Ehmedê Xanî daha çok birlik ve ittifak parolalarını kullanarak sesini yükseltiyor, Kürtlerin kendi aralarındaki çelişkilerine de dikkat çekiyordu. Bu tür şartlar altında Beyler Ehmedê Xanî'yi anlayamadılar, böylece bu modern düşünceler pratiğe aktarılamadı.

Ehmedê Xanî`in en önemli yönlerinden bir tanesi de, yurtsever ve halkçı oluşudur. Birçok aşirette ki bölünmüşlük kendisi için birincil sorundur. Denilebilir ki, tüm düşüncelerinde ana tema budur. Bu nedenle Kürtlerin birliği, Kürt kültürü ve Dili`nin özgürce gelişmesi için feryat eder. Kürtlerin aslında hiçbir yönü ile komşu halklardan geri olmadığını yalnızca birlik ve iyi yöneticilerden yoksun olduğunu savunur. Ancak Ehmedê Xanî`nin düşüncesinde, başka halkları karşısına alan bir milliyetçiliğe rastlanmaz. Tam tersine Ehmedê Xanî hep eşitliği gösterir. Komşu halkların kültürel, tarihsel, dinsel yakınlıklarını kardeşlik olarak görür. Kimi şiirlerinde her bir mısrasını ayrı bir dilde (Kürtçe, Farsça, Türkçe, Arapça) yazdığı ortadadır. Bütün bunlardan menfi bir milliyetçilik kokusunu almak çok adaletsizce olur.

Ehmedê Xanî`in kendi halkının geleceği hakkındaki derin kaygıları, Allah`ın (cc) ayetlerinden bir ayet olan Kürt dilinin bekası ve gelişmesi adına dile getirdiği problemlerin İslam düşünce sistemi ile çatıştığını iddia etmek çok yersizdir. Tarihin en kadim milletlerinden olan Kürt halkının parçalanarak ve asimile edilerek yok olması her Müslümanın ortak kaygısıdır. Kürtçe için kaygılanırken bile Kürtçe-Arapça sözlük yazması ve bunu gelecek nesiller yani çocuklar için kaleme alması buna en güzel örnektir.

Sadece bu değil tabi; İslam`ın temeli olan akideyi halkın seçkinleri değil de tüm kesimlerine ulaştırma adına yazdığı kitaplara bakıp aksini dile getirmek insafsızca olur.

Ehmedê Xanî 1707'de Doğubayazıt'ta vefat etmiştir. Türbesi Ağrı Doğubayazıt'tadır.

Eserleri:

Mem û Zîn, (Mem ve Zin)

Nûbihara Biçukan, (Küçüklerin Baharı)

Eqîdeya Îmanê, (İman'ın Akidesi veya İnanç Risalesi) Ahmed-i Hani'nin Kürtçe eseri, genel anlamda İslam'ın temellerini içeren, dini konuları işleyen bir kitaptır. Şiirsel bir dille yazılan kitap yetmiş üç beyitten oluşmaktadır.

Eqîdeya Îslamê, (İslam'ın Akidesi)

Fî Beyanî Erkanî Îslam, (İslam'ın Temelleri)

Erdê Xweda, [Allah'ın Arzı], (Astronomi ve Coğrafya ile ilgili eser)

Dîwana Helbestan, (Şiir Dîvanı)