HABER MRK - Akil İnsanlar Komisyonu Güneydoğu Heyeti, iki aylık çalışmasını tamamlayarak hazırladığı raporu Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'a sundu.

Başkanlığını Yılmaz Ensaroğlu, Başkan Vekilliğini Kezban Hatemi, Sekreterliğini Mehmet Emin Ekmen'in yaptığı ve Ahmet Faruk Ünsal, Etyen Mahçupyan, Fazıl Hüsnü Erdem, Lami Özgen, Murat Belge ve Yılmaz Erdoğan'ın üyesi olduğu heyetin iki aylık çalışmasının ardından hazırlanan rapor, "Giriş, Metodoloji, Tarihi Arka Plan, Güneydoğu'da Sosyal, Siyasal ve Psikolojik Durum, Heyetimize İletilen Talepler, Çözüm Sürecine Yönelik Öneriler ve Sonuç" kısımlarından oluşuyor.

Bölgenin gerçeği olan Hizbullah ve Mustazaflar hareketine dikkat çekilen raporda, "Hizbullah/Mustazaflar hareketinin, kendisini şiddetten arındırıp sivil topluma ve demokratik siyasete entegre olma çabalarının desteklenmesi ve teşvik edilmesi gerekirken, legal sivil toplum faaliyetlerinin dahi terör eylemi olarak değerlendirilip kimi üyelerinin terör örgütü üyeliği suçlamasıyla mahkum edilmesi ve derneklerinin kapatılması, söz konusu yapıyı kriminalize etmekten ve gerilimlere yol açmaktan başka hiçbir sonuç doğurmamaktadır.
Çözüm süreci bakımından bir risk potansiyeli taşıyan bu olumsuz gelişmeler yetkililerce dikkate alınmalı ve gereken hassasiyet gösterilmelidir" denildi.

Ayrıca barış süreci PKK ile hükümet arasında bir iletişim kanalı açarken, Mustazafların halen devlet tarafından dışlanmasının, öfke birikimine neden olduğu ve muhtemel bir yerel barış için risk oluşturduğu ifade edildi.

Rapordan bazı başlıklar:

Sorunun Temel Nedenleri, Önemli Sonuçları
Türkiye'nin bugünlerde çözmeye çalıştığı sorunun geçmişi oldukça eskidir. Yaklaşık bir asır önce, milliyetçi politikalar izlemeye başlayan İttihatçıların mutlak iktidarı döneminde nüvelenen ve Cumhuriyet'le birlikte şekillenen bir tarihi sorundan söz etmek mümkündür.

Klasik Osmanlı yönetim anlayışı, bu tür sorun alanına yabancıydı. Bünyesinde çok sayıda farklı etnik, dilsel ve kültürel topluluklar barındıran Osmanlı İmparatorluğu, dini temelli olmayan bu tür toplulukların kimliklerine müdahale etmeme ve bunların eş düzeyli birlikteliğini sağlama doğrultusunda bir politika izlemekteydi. Bundan da öte, klasik dönem içerisinde, kabaca Tuna'nın batısı ile Fırat'ın doğusunda uygulanan adem-i merkeziyetçi bir yönetim tarzıyla, bu bölgelerde yaşayan toplulukların kendi kendilerini yönetmelerine imkân tanımaktaydı.

Bu çerçevede Kürtler de, kendi bölgelerinde özerk ya da yarı-özerk bir biçimde yönetilmekteydi. Ancak 19. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren uygulamaya konulan güçlü merkeziyetçi politikalar nedeniyle ilk kez Osmanlı Devleti ile Kürtler karşıya geldi ve aralarında bir siyasi gerilim doğdu. 19. yüzyıl boyunca yaşanan bu gerilimli ilişkide kimlik problemi değil, merkezi otorite ile yerel otoritelerin, egemenliğin paylaşımına ilişkin anlaşmazlıkları belirleyici oldu.

Çok kültürlü, çok dilli, çok dinli bir imparatorluğun bakiyesi üzerine modern bir ulus devlet olarak kurulan Türkiye Cumhuriyeti ise, Osmanlı'dan miras kalan heterojen kitleden homojen bir millet ve vatandaşlar topluluğu yaratmak istedi. Siyasal bir üst kimlik olarak kurgulanan vatandaşlık; etnik açıdan Türk soyuna, dinsel açıdan sekülerize edilmiş İslam dinine, mezhepsel olarak Sünniliğe ve Sünnilik içerisinde de Hanefiliğe dayandırıldı.

Bunun doğal ve kaçınılmaz sonucu olarak, Türk soyundan, İslam dininden, Sünni ve Hanefi mezhebinden olmayanlar dışlandı ve ötekileştirildi. Bu makbul vatandaşlık kategorisinin dışında kalanlar (gayrimüslimler, Aleviler, Kürtler ve dindar Müslümanlar), muhayyel siyasi kimlik etrafında asimile edilmeye ve şekillendirilmeye çalışıldılar. Bütün bu kesimlere yönelik olarak sistematik baskıcı politikalar uygulandı. Bu dönem içerisinde Kürtler, ret, inkâr ve asimilasyon politikalarının yanı sıra, tehcir, tenkil ve tedip politikalarına da maruz kaldılar.

Kürtler, bu politikalara tepki gösterince, ağır askeri operasyonlarla isyanlar birbirini takip etti. Askeri tedbirlere paralel olarak geliştirilen tehcir ve iskân politikalarıyla Kürtler ülkenin değişik yerlerine sürgüne gönderildiler. Güvenlikçi yaklaşım ve uygulamalar yıllarca sürdü ve devletle Kürtler arasındaki ilişkiler büyük yaralar aldı. Artık Kürtlerin önemli bir kısmının nazarında devlet, varlıklarını inkâr ederek kendilerine her türlü zulmü reva gören bir baskıcı otorite, hatta bir kısmına göre de düşmandı. Devlete göre ise, Kürtler, kendisine başkaldıran, asi/eşkıya; bazı yönetici kadrolara göre ise, terbiye edilmesi, modernleştirilmesi gereken gayri medeni unsurlardı.

Bu tarihi birikimin üstüne, 12 Eylül darbesinin uygulamaları da eklenince, Kürt meselesinin, daha da karmaşık hale geldiğini ve ülkenin son otuz yılına damgasını vuran mevcut boyutlara ulaştığını belirtmek gerekir. Diyarbakır Cezaevinde binlerce tutukluya ve yakınlarına yapılan baskı ve işkenceler, adeta bardağı bir kez daha taşıran damla işlevi gördü ve bu uygulamalar, bir yandan neredeyse her tahliye edilenin dağa çıkması sonucunu doğurdu, bir yandan da Kürt meselesinin ciddi anlamda bir modern kimlik sorununa dönüşmesini hızlandırdı.

Yine 90'lı yıllarda işlenen ve hemen bir tedbir alınmazsa bugünlerde birer birer zaman aşımına uğrayarak dosyaları kapatılacak olan binlerce faili meçhul cinayetin işlenmesi, aynı dönemde köylerin boşaltılması ve bir kısmının da yakılmasıyla insanların iç göçe zorlanması, Kürtlerin zaten yaşamakta olduğu toplumsal travmayı daha da derinleştirdi. 17 Temmuz 2004'te çıkarılan 5233 Sayılı "Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların Karşılanması Hakkında Kanun" ve benzeri düzenlemeler, maalesef bu yaraları iyileştirme konusunda oldukça yetersiz kaldılar.

Sorunun Maliyeti
Kürt sorunu, sadece Kürtlere değil, tüm topluma/ülkeye büyük maliyetler getirdi. Kuşkusuz en ağır bedeli Kürtler ödedi; inkâr edildiler, yok sayıldılar, dilleri yasaklandı, yer isimleri değiştirildi, çocuklarına kendi dillerinde isim koyamadılar. Bunlar yetmedi; yerlerinden yurtlarından zorla çıkarılarak adeta sürgün edildiler, yoksul ve sahipsiz bir şekilde büyük kentlerin varoşlarında kendi kaderleriyle baş başa bırakıldılar. Gidilen yerlerde de işsizlik, fakirlik gibi insan onurunu en ağır şekilde zedeleyecek sorunlar yaşadılar. Tüm bu politikalar, Kürtlerde sosyal, ekonomik, kültürel ve psikolojik açıdan büyük yaralar açtı. Şiddet ve baskılar arttıkça; ölü, yaralı, tutuklu ve dağa çıkan kişi sayısı büyüdükçe, Kürtlerdeki travma daha da derinleşti. Özellikle kendilerini "her şeylerini kaybetmiş bir nesil" olarak gören genç kuşaklarda travma çok daha büyük boyutlara ulaştı.

Kürtlerdeki bu büyük travmanın altında yatan faktörlerin başında, bu sorun yüzünden bugüne kadar yaşanan ölümler gelmektedir. Cumhuriyet'in ilk 14 yılında yaşanan 21 isyan sırasında ölenlerin sayısı 45 bini geçmektedir. Aynı şekilde, PKK ile mücadele sırasında ölenlerin sayısı da 40 binin üzerindedir.

Öte yandan, "terörle mücadele"ye ayrılan kaynağın, farklı hesaplamalara göre 150-400 milyar dolar aralığında değiştiği ileri sürülmektedir. Yaygın kabul gören kanaate göre, bu rakam 300 mil- yar dolar civarındadır. Hatta hesaplanamayan maliyetle birlikte düşünüldüğünde bu rakamın 1 trilyon dolar civarında olduğu söylenmektedir. Bu rakamlara göre, Türkiye son 20 yılda "terörle mücadele"ye her yıl yaklaşık minimum 15 milyar dolar kaynak ayırmak durumunda kalmıştır. Ortaya çıkan böylesine ağır bir tablo, doğal olarak bölge ve ülke ekonomisinin ağır yara almasına da yol açmıştır.

Toplumsal ve ekonomik maliyetlerin yanı sıra, Kürt meselesi, Türkiye'nin siyasi ve hukuki sistemini de yıllarca rehin almıştır. Bu sorun yüzünden, ülke siyasi ve hukuki rejim açısından ikiye bölünmüştür. Kürtler, 1925'te Örfi İdare ile tanışmışlar; 1978-1987 yılları arasında kesintisiz olarak sıkıyönetim, 1987-2002 yılları arasında ise Olağanüstü Hal ile yönetilmişlerdir. Özetle, yaklaşık 25 yılı aralıksız olmak üzere, onlarca yılı olağandışı yönetim sistemleri altında geçirmişlerdir.

Terörle Mücadele Kanunu başta olmak üzere, ceza mevzuatında yapılan değişikliklerle, bu bölgede ayrı bir hukuki rejim uygulanmıştır. Dahası, bu sorunun çözülmemesi yüzünden, Türkiye demokrasisi askeri vesayetten kurtulamamıştır; demokratikleşme programları bir türlü tam uygulanamamış, demokratik reformlar beklenen ölçüde gerçekleştirilememiştir. Yapılmak istenen demokratikleşme hamleleri ya da değişim/dönüşüm programları hep bölünme tehdidiyle engellenmiştir.

Daha da uzatılabilecek bu ve benzeri nedenlerle, Kürt sorunu sosyal, siyasal, ekonomik, kültürel, psikolojik, güvenlik vb. boyutları olan karmaşık bir soruna dönüşmüştür. Dolayısıyla bir çözüm projesinin ya da sürecinin kalıcı olabilmesi için tüm bu boyutların dikkate alınması gerekmektedir.

Genel Değerlendirme
Çözüm sürecinin Güneydoğu'da en yaygın ve bariz etkisinin, yarattığı sürpriz olduğu söylenebilir. PKK tabanı başta olmak üzere, İslami ve etnik grupların, Oslo sürecinin çökmesinin ve hükümetin dilinin yeniden sertleşmesinin ardından, böyle bir açılımı öngöremedikleri anlaşılmaktadır. Ancak daha da derinde yatan asıl mesele, bölgenin otuz yıl boyunca savaş atmosferine muhatap olması ve giderek bu atmosferi kalıcı varsayan bir siyasi algı ve analize saplanmasıdır.

Öyle ki, durumun esasta değişmeyeceği varsayımı, herkesin zihninde güçlü bir yer edinmiştir. Yaşanmakta olan süreç, bir anda yeni bir dünyanın kurulacağını ima ederken, tüm kesimleri de bu dünyanın paydaşları olmada yetersiz bırakmaktadır.

Şu husus, temel bir tespit olarak ortaya konabilir: Güneydoğu'da hangi kimlikten veya ideolojiden olursa olsun, herkes barış sürecinden yanadır ve bunu zihniyet olarak desteklemektedir. Ancak yine hemen herkes, barışın getireceği yeni düzene nasıl adapte olacağı ve diğer aktörlerin nasıl davranacağı konusunda endişe ve tereddütlere sahiptir. Öte yandan, bu endişeler kırılmalara değil, yeni bir konuşma/paylaşma kültürüne gönderme yapmaktadır.

Sonuçta, Güneydoğu için "barış", günlük hayatı yeni baştan kurgulayacak reel ve radikal bir dönüşüm anlamına gelmekte ve büyük bir umut ve coşku ile karşılanmaktadır. Dolayısıyla Kürtler, ülkenin batısında yaşanan "ayrılma" ve "bölünme" tartışmalarını yadırgamaktadırlar. Nitekim uzun toplantılarımızda konuşulmayan belki de tek şey bayrak, sınır, bölünme ve benzeri konular olmuştur.

Savaş atmosferinin hâkim olduğu otuz yıllık süreçte Güneydoğu'nun yoğun çatışmalı bölgelerinin siyasi yapısını en azından dört eğilimle özetlemek mümkündür: 1) Kamusal alanın daralması, 2) Daralan kamusal alanın neredeyse tümüyle PKK hâkimiyetinde olması, 3) PKK dışı siyasi unsurların kendi köşelerine çekilmesi ve sosyal alanda faaliyet göstererek ayakta kalmaları ve 4) Kimi örgütlenmelerde PKK'nın örnek alınması.

Bu son madde, dar ve homojen grupların hiyerarşik temelde kurumsallaştığını söylemektedir. Bir başka anlatımla, varlığını koruma güdüsü, PKK dışındaki alanda kendiliğinden bir parçalanma ile sonuçlanmıştır. Örneğin, bugün Urfa'da İslami kimliği öne çıkaran yaklaşık yüz elli civarında sivil toplum örgütü bulunmaktadır ve her biri, çok spesifik bir sosyo-kültürel işlev üstlenmekle birlikte, aslında siyasi nitelikte yapılanmalardır.

Söz konusu savaş atmosferinin ürettiği en önemli sonuçlardan biri ise, istisnasız bütün toplumsal grupların devlet referansı ile düşünmeye alışmış olmalarıdır. Devlet sadece PKK için değil, herkes için bir sistematik kötü niyet ve zulüm aktörü olarak cisimleşmiştir. Asker ve polis bir "toplumsal düşman", en iyi haliyle "güvenilmez bir yabancı" olarak zihinlere yerleşmiştir. Son dönemlerde olumlu örnekler görülmekle birlikte, özellikle bölgedeki mülki amirler de, doğrudan "devlet"in insan suretinde tecelli etmiş hali olarak algılanmaktadırlar.

Bu durumun çözüm süreci açısından önemli bir handikabı bulunmaktadır: İnsanlar çözüme ilişkin analizlerinde referanslarını devlet- ten hükümete ve siyasete dönüştürmekte zorlanmakta ve devlete olan yoğun güvensizlik, bugün hükümete ve sürece olan güvensizlik olarak şekillenebilmektedir.
Diğer taraftan, aynı otuz yıllık süreçte, dışarıdan fark edilmeyen ve şimdi barış açısından çok büyük katkı sağlayacak bir dinamik de söz konusudur. Parçalı yapıda olan İslami oluşumlarda kendini bir tür "azınlık" olarak görme ve dolayısıyla kamusal alanda başkalarıyla birlikte yaşa- ma kültürüne hazır olma hali yeşermiştir.

Bunun AK Parti'nin iktidarındaki son on yılda ortaya çıkan ve pekişen bir eğilim olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü yapılan reformlar ve atılan demokratikleşme adımları, bölgede siyasi normları ve referansları yükseltmiştir. Nitekim bugün Kürt siyasetinin aktörleri, daha ziyade eşitlik ve özgürlük taleplerini seslendirirlerken, diğer bütün aktörler katılımcılığı öne çıkarmaktadırlar.

Dolayısıyla asıl soru, bir süreden beri kamusal hâkimiyetini sürdürmüş olan BDP/PKK siyase- tinin, şimdi gerçek bir katılımcı modele ne denli hazır olduğu noktasında kilitlenmektedir. Son dönemlerde Dicle Üniversitesi öğrencileri arasında yaşanan olaylar, bunun reel bir sorun olduğunu ortaya koymaktadır. Bu bağlamda, barış sürecinin Kürt siyaseti içinde de bir adaptasyon dinamiğini ifade ettiğini ve özellikle genç kuşakların buna pek hazır olmadıklarını vurgulamak gerekmektedir. Göründüğü kadarıyla, bugün o cenahta en sağduyulu odak BDP merkezi olup, il/ilçe teşkilatlarına gidildikçe radikalizm artmaktadır. BDP/PKK siyasetini bir bütün olarak bir arada tutan ise, tartışmasız şekilde Öcalan'dır.

Barışla beraber gelecek yeni düzenin, daha önce zikredilen dört tespiti şimdiden tersine çevirmek üzere olduğu söylenebilir. Kamusal alan genişlemekte, PKK hâkimiyeti azalmakta, diğer aktörler büyük bir enerjiyle sahaya çıkmakta ve siyasetin referansları hızla demokratik normlara doğru kaymaktadır. Bu süreçte, BDP/PKK çizgisindeki Kürt siyaseti ile diğer aktörler arasında, kaygılar açısından bir farklılaşma oluşmuş durumdadır.

Örneğin BDP/PKK siyaseti için iki önemli kaygı öne çıkmaktadır: "Acaba devlet bizi kandırıyor mu? Ve silah bırakıldığında hâlâ bir siyasi güç ola- bilecek miyiz?" Birinci kaygıyı işlevsiz bırakan Öcalan'ın net tutumudur. Ancak ikincisi, ucu açık bir duruma işaret etmektedir. Bu çerçevede, uzun zaman çatışma siyaseti içinde normatif/ideolojik söylemi yücelterek çıta yükseltmiş bir örgütün, yeni durumda gerçek anlamda eşitlikçi bir yerel siyasi ortamda tatminsizlikler yaşayacağı, bunun kamusal alana yansıyabileceği hesap edilmelidir. Nitekim BDP/PKK dışındaki grupların da temel endişesi bu noktada yoğunlaşmaktadır.

Öyle ki, onlar için "siyaset", Kürtlerin haklarının elde edilmesi kadar, aynı zamanda, PKK'nın nasıl demokratikleşeceği meselesidir.
Nihayet herkesi kuşatan bir diğer endişe ise, barış sürecinin bir biçimde kesintiye uğrama ihtimalidir. Hatta bunun son kertede en önemli endişe olduğu söylenebilir. Çünkü bölge insanı, kendi içinde eninde sonunda demokratik nizamı kuracağına büyük bir inanç beslerken, dışarıdan gelebilecek baltalamalar karşısında aciz kalacağını düşünmektedir. Bu bağlamda, özellikle Suriye meselesi çok ön planda yer almakta ve başlı başına bir tehdit olarak algılanmaktadır.

Aynı şekilde, hemen herkes, Alevilerin haklarının verilmesini de Kürt meselesinde barışın sağlanmasının koşullarından biri olarak görmektedir. Aksi halde, bunun hem bir tutarsızlık olacağı, hem de sürecin önüne hakiki bir siyasi engel olarak dikileceği vurgulanmaktadır.

Oluşacak yeni kamusal alanın, çok aktörlü olacağı ve karmaşık ilişkiler ve koalisyonlar üretmeye eğilim göstereceği söylenebilir. Çatışma kültürünün, yerini hızla diyalog mekanizmalarına terk etmesi şaşırtıcı olmayacaktır. Güneydoğu, demokrasiden uzak kalmanın bedelini gündelik hayatta ağır bir biçimde ödediği için, barışa psikolojik olarak fazlasıyla hazır durumdadır.

Ancak PKK ile Mustazaflar Hareketi (Hizbullah) arasında kritik bir gerilim ihtimali de söz konusudur.

Öte yandan, bölgede sosyolojik karşılıkları küçük olsa da, entelektüel kapasiteleri açısından bunlar kadar hatta belki bunlardan da önemli unsurlar bulunmakta ve bunların aktörleşmesi önem arz etmektedir.

Örneğin, aralarında federasyonu savunanların da bulunduğu liberal/demokratlar, PKK dışındaki sosyalistler, Hizbullah dışındaki radikal İslami gruplar, ciddi toplumsal tabanı olan geleneksel dini cemaatler bu meyanda sayılabilir.

Ne var ki, her iki örgütte de geçerli olan iç insicam, mobilizasyon gücü ve şiddete eğilim Mustazaflar hareketi ile PKK arasındaki gerilimi ön plana çıkarmaktadır. Bu iki örgüt arasında üst kademelerde görüşme kanalları açık olmakla birlikte, bunun her iki tarafta da alt kadrolara yansıtılmasında sorunlar olduğu anlaşılmaktadır.

Ayrıca barış süreci PKK ile hükümet arasında bir iletişim kanalı açarken, Mustazafların halen devlet tarafından dışlanması, bu grupta hem öfke birikimine neden olmakta hem de muhtemel bir yerel barış için risk oluşturmaktadır.

Diğer taraftan, İslami kesimin kendi içinde barışık olduğunu varsaymak da çok gerçekçi değildir. Hizbullah hareketinin bir yandan kolayca yeniden şiddete eğilim gösterme ihtimalinden ürküldüğü gibi, o yönden gelecek bir baskı ortamının da diğer İslami gruplarda endişeye neden olduğunun altını çizmek gerekmektedir.

GÖZLEMLER

Bu genel ve özet değerlendirmeden sonra, kalıcı bir çözüm için mevcut siyasi ve toplumsal durumu ortaya koymaya yarayacak birtakım gözlemleri şu şekilde sıralamak mümkündür:

Genel
1. Farklı ideolojik kimlikler çok benzer bir dille konuşmakta ve haklar konusunda aynı değerlendirmeleri yaparak aynı talepleri öne sürmektedirler. Bu, bölge için yeni bir durumdur.
2. Bölgedeki Kürtlerde, eşit ve özgür vatandaşlar olarak Türkiye ortak vatanında barış içerisinde birlikte yaşamadan yana çok güçlü bir irade mevcuttur. Bu eğilim, kalıcı barışın temini için önemli bir veri oluşturmaktadır.
3. Sürece toplumsal destek yüzde yüze yakın olup, dile getirilen endişeler, sürecin varlığından ziyade sürecin durma ihtimalinden kaynaklanmaktadır.
4. Ortak hissiyatlardan biri sabırsızlıktır. Sürecin hızlı ilerlemesi konusunda ortak bir heyecan ve acelecilik her yerde gözlenmektedir.
5. Devletin bir aktör olarak abartılması epeyce yaygın olup, bu durum, hükümetin iradesi ve gücü hakkında soru işaretleri yaratmaktadır.
6. Hükümetin iyileştirici adımlarının bürokratik dirençle saptırıldığı ve engellendiği inancı çok yaygın olup, bu alanda herkesin anlatacağı örnekler bulunmaktadır. Yıllar boyu süren sürgün atamalar, bölge halkı ile devlet arasındaki bozuk ilişkiyi son derece derinleştirmiş durumdadır.
7. Hükümetin "samimiyeti" sorgulanan bir konu ve bunun ölçüsü de küçük jestlerdir.
Örneğin, cezaevlerindeki hasta tutuklu ve hükümlülerle çocukların serbest bırakılması, köye dönüşe devlet desteği, sabahın beşinde eğitim uçuşu yapılmasına son verilmesi, Uludere/Roboski'ye şimdi gidilmesi gibi küçük jestlerle, bu sorgulama ve güvensizlik önemli ölçüde giderilebilir.
8. Bölgedeki üniversitelerin çok büyük bir kısmının, çözüm sürecinin taşıyıcısı olmaktan uzak oldukları, gerek akademik kadro ve gerekse yönetim tarzları bakımından da katılımcılığı, çoğulculuğu ve kentin sosyo-kültürel birikimini yansıtmadıkları yolunda her kesimden çok yaygın bir şikâyet olduğu gözlenmiştir.
9. İslami kimlik ve Kürt kimliği üzerinden siyaset yapan gruplar arasında bir dayanışma kültürü ve geleneği yok ise de, buna yönelik yeni arayışlar olduğu gözlenmektedir.
10. Koruculuğun kaldırılması konusunda bölgede geniş bir toplumsal mutabakat bulunmaktadır. Bu insanların koruculuk sonrası hayatları ile ilgili sosyo-ekonomik bir düzenleme yapılması zorunlu görünmektedir.
11. Uyuşturucu madde bağımlılığı, bölgenin en temel sosyal sorunlarından biri olup, çatışmayı besleyen bir unsur olarak kullanılabildiği için de yapısal hale gelmiştir.
12. Andımızın kalkması, anadilde eğitim hakkının tanınması, anayasal vatandaşlığın kabul edilmesi, faili meçhul cinayetlerin ve kayıpların araştırılması, köye dönüş koşullarının sağlanması ve yerel yönetimlerin güçlendirilmesi, çok geniş bir mutabakat içinde talep edilmektedir.
13. Aleviler, Türkiye'nin Suriye politikasını ve üçüncü köprüye Yavuz Sultan Selim adı- nın verilmesi gibi uygulamaları kendilerine yönelik bir tehdit olarak algılamaktadırlar.

Kürt Siyasetine İlişkin
1. BDP oy veren ve PKK'ya sempati duyan kesim içinde de silahlı mücadeleye karşı olan çok sayıda insan bulunmaktadır.
2. Kürt siyasetinde AK Parti ile BDP'nin psikolojik olarak simetrik alınması alışkanlığı var ve bu, bir "onur dengesi" olarak görülmektedir. Bu duygu, siyasi analizleri gerçeklikten uzaklaştırsa da, Hükümetin daha katılımcı olmasına yönelik bir davet anlamını taşımaktadır.
3. Uzun süre "zafer" beklentisi ile beslenen BDP/PKK tabanı başta olmak üzere Kürt gençleri arasında, barışı halen bir taviz gibi algılayanlar bulunmaktadır.
4. BDP/PKK çizgisindeki siyasi aktörler tarafından ilk kez, hükümete yönelik iyi niyetli beklentiler seslendirilmekte ve bu durum, siyasetin rehabilitasyonu açısından önemli bir işlev görmektedir.
5. Her politik Kürt'ün kafasında Orta Doğu'yu kuşatan bir genel Kürtlük mefhumu varsa da, bu tahayyülün pratik karşılığı zayıf olup, somut bir birlikteliğe henüz çok uzaklar.
6. Kürt siyasi çevrelerinde "fedakârlığı yine biz yapıyoruz" anlayışı yaygın ve psikolojik olarak Kürtler için de bir şeyler yapıldığını görmeye ihtiyaç duyulmaktadır.
7. BDP tabanında PKK unsurlarını sisteme katma yönünde bir istek ve eğilim bulun- maktadır. Bu eğilimin desteklenmesi halinde olası sorunların enterne edilebileceği- ne işaret edilmektedir.
8. Temel hak ve özgürlükler ile demokratikleşmenin gecikmesi halinde, Kürt siyase- tinde ideolojik muhalefetin devam edeceği ve bunun BDP'yi zayıflatırken radikalleri güçlendireceği ön görülmektedir.
9. KCK operasyonları sembolik bir anlam taşımaktadır ve bu operasyonların olumsuz sonuçlarının tümüyle giderilmesi, çözümün temel bir parçası olarak görülmektedir.
10. Günümüzde Kürt gençleri bölgede yetişmekte ve "Türklerle" temas etmedikleri gibi, bazıları temas etme ihtiyacı da duymamaktadır. Bu durumu değiştirmek üzere çok yönlü politikalar geliştirmek gerekmektedir.
11. Diaspora Kürtlerinin entelektüel desteği, bölgede giderek daha önemli ve etkin bir hale gelmektedir. Dolayısıyla çözüm sürecinde bu yükselen fikri ortamın dikkate alınması lazımdır.
12. Bölge ile Irak Kürdistanı arasındaki ilişkilerin giderek derinleşmesine karşın, Irak Kürdistanı ve liderleri bölgedeki aktörlerin siyasi söyleminde ve tahlillerinde yer almamaktadır.

HEYETİMİZE İLETİLEN TALEPLER
Heyet olarak yapılan görüşmelerde, farklı soysal, kültürel ve siyasal kesimlere mensup kişiler ta- rafından çeşitli talepler dile getirilmiştir. Güneydoğu'da yaşayan insanların hem soruna ve çözümüne dair düşüncelerini ortaya koyabilmek hem de çözüm sürecine dair algılarını öğrenebilmek açısından bu talepleri olduğu gibi aktarmak, doğru ve yararlı bir yöntem olacaktır. Bu bölümde, heyetimize aktarılan yazılı ve sözlü talepler, söz konusu taleplere ilişkin işlemler esas alınmak suretiyle tasnif edilerek olduğu gibi aktarılmıştır.

ANAYASAL TALEPLER
1. Anadilde eğitim hakkının anayasal güvenceye kavuşturulması,
2. Anayasal vatandaşlık anlayışının benimsenmesi,
3. Eşitlik ilkesine vurgu yapılması ve özgürlüklerin alanının genişletilmesi,
4. Kürtlere statü tanınması,
5. Kürtlerin kültürel kimlik haklarının güvence altına alınması,
6. Yerel yönetimlerin güçlendirilmesi, valilerin seçimle işbaşına gelmesi,
7. Din ve inanç hürriyetinin önündeki engellerin kaldırılması,
8. Zorunlu askerliğin kaldırılması, vicdani reddin bir hak olarak tanınması,
9. Tüm ötekilerin haklarının anayasal güvence altına alınması.
5.2. Uluslararası Sözleşmelere İlişkin Talepler
1. Avrupa Konseyi Yerel Yönetimler Özerklik Şartı'na konulan çekincelerin kaldırılması,
2. Kültürel kimlik haklarına ilişkin uluslararası anlaşmaların imzalanması ve onaylanması.
5.3. Yasal Düzenleme Gerektiren Talepler
1. Anaokulundan üniversiteye kadar her aşamada Kürtçe eğitimin yapılması,
2. Kürtçenin kamu hizmetlerinde kullanılması,
3. Kürtçede kullanılan ve yasak olan harflerin kullanımının serbest bırakılması,
4. Koruculuğun kaldırılması; suça bulaşan korucuların tespiti ve yargılanması, koruculara yönelik emeklilik veya iş/istihdam tedbirlerinin alınması,
5. Yerleşim yerlerinin eski adlarının iadesi,
6. Çözüm sürecinin yasal güvencelerle ve şeffaf bir biçimde yürütülmesi,
7. Hakikatleri Araştırma Komisyonu kurulması ve bu çerçevede devlet arşivlerinin açılması,
8. Faili meçhul cinayetler ve kayıp olaylarının aydınlatılması,
9. Genel bir siyasi af çıkarılması,
10. Terörle Mücadele Kanunu'nun kaldırılması,
11. Yargı reformu yapılması ve yargının ideolojik unsurlardan arındırılması,
12. Irkçılık ve ayırımcılığa karşı yasaların çıkarılması,
13. Abdullah Öcalan'ın ailesi ve avukatlarıyla görüşebilmesinin sağlanması, cezaevi koşullarının düzeltilmesi ve serbest bırakılması,
14. Seçim barajının düşürülmesi,
15. Eğitim sisteminin tekçi ve ideolojik unsurlardan arındırılması ve reformdan geçirilmesi,
16. Diyanet İşleri Başkanlığının kaldırılması,
17. Aleviler üzerindeki baskıların kaldırılması ve cem evlerinin ibadethane olarak kabul edilmesi,
18. Kalkınma Ajanslarının demokratikleştirilmesi ve atanmışların hâkimiyetine son verilmesi,
19. Sıkıyönetim, DGM ve 28 Şubat benzeri dönemlerin zulüm içeren idari ve yargı kararlarının iptal edilmesi,
20. Toprak reformu yapılması.

İDARİ VE UYGULAMAYA İLİŞKİN TALEPLER
1. Andımız metninin kaldırılması,
2. "Ne Mutlu Türküm diyene" ve benzeri yazıların silinmesi,
3. Siyasi ve askeri operasyonların durdurulması,
4. Uludere/Roboski olayının aydınlatılması; Başbakanın Roboski'yi ziyaret etmesi ve Roboski katliamı için özür dilemesi,
5. KCK tutuklularının ve Kürt siyasetçilerinin serbest bırakılması,
6. PKK mensuplarının evlerine dönmeleri sonrasında sosyal hayata adaptasyonlarına ilişkin sosyal ve ekonomik tedbirlerin alınması,
7. Boşaltılan köylerin imar edilmesi, köye dönüşlerin sağlanması ve bu konuda projeler geliştirilmesi; boşaltılan köylerin imarının TSK'nın da katkılarıyla yapılarak toplumsal barışın güçlendirilmesi,
8. Siyasetçilerin, medyanın ve tüm kesimlerin barışa uygun bir dil kullanması,
9. Akil insanların, KCK yetkilileri ve Öcalan ile görüşmeler yapmalarının sağlanması,
10. Ağır hasta tutuklu ve hükümlülerin tedavilerinin sağlanması ve serbest bırakılması,
11. Kürt diasporasının ülkeye dönüşünün sağlanması,
12. Silahların susması için PKK'nın, Kürt sorununun nihai çözümü için ise bütün Kürtlerin muhatap alınması,
13. Bölgeye, sürece uygun mülki amirlerin ve bürokratların atanması; bölgeye deneyimli görevlilerin gönderilmesi ve sürgün atamaların yapılmaması,
14. Bölgedeki üniversite yönetimlerinin sürece uygun kişilerden belirlenmesi,
15. Bölgede yaygınlaşan madde bağımlılığı ve fuhuş olaylarına yönelik tedbirler alınması,
16. Kadınlara yönelik sosyal ve kültürel tedbirlerin alınması ve projelerin geliştirilmesi,
17. Çocuk evliliklerine son verilmesi için gerekli tedbirlerin alınması,
18. Ekonomik Olağanüstü Hal ilan edilmesi; bölgeye ekonomik açıdan pozitif ayrımcılık yapılması, bölgeye yönelik özel istihdam arttırıcı politikaların geliştirilmesi,
19. GAP Projesinin bir an önce tamamlanması,
20. Bölgedeki ve batıdaki belediyeler arasında ortak projelerin gerçekleştirilmesi ve sürece ilişkin işbirliği yapılması,
21. Göç ile gelen kent varoşlarındaki yerleşimcilerin barınma koşullarının düzeltilmesi ve yaşam kalitesinin arttırılması,
22. Süryanilerin anadilde eğitim yapmalarının ve din adamı yetiştirmelerinin önündeki engellerin kaldırılması, camiye çevrilen Süryani kiliselerinin iadesi, 1990'lı yıllarda
40'a yakın Süryani'ye karşı işlenen faili meçhul cinayetlerin aydınlatılması, diasporadaki Süryanilerin dönüş koşullarının sağlanması, Süryanice dili ve kültürü üzerinde- ki yasakların kaldırılması, TRT'de Süryanice yayın yapılması, dinsel ve kültürel gün ve bayramlarının resmi olarak tanınması, geleneksel Süryanice isim ve soyadlarını kullanma hakkının tanınması ve kültürel etkinliklerinin serbest bırakılması,
23. Ezidilerin işgal edilen topraklarının kendilerine iadesinin sağlanması, Ezidilere karşı kullanılan ayırımcı dilin terk edilmesi, Ezidilerin kimliklerinde boş bırakılan din hanesine kendi dinlerinin yazılması, yurt dışındaki Ezidilerin yurda dönmelerine imkân sağlanması ve el konulan topraklarının sahiplerine geri verilmesi,
24. PKK'nın Araplara karşı baskı uygulayacağına dair endişelerin giderilmesi, bununla ilgili gerekli tedbirlerin alınması,
25. Özellikle gençlerin dini ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla medrese eğitimine olanak sağlanması ve bölgedeki medrese eğitiminin yeniden canlandırılması,
26. Askeri amaçlı güvenlik barajlarının ve yeni karakolların yapımının durdurulması,
27. Mayınlı arazilerin temizlenip topraksız ailelere dağıtılması ve bu şekilde söz konusu toprakların ekonomiye kazandırılması,
28. Arazilerin ve dağların, mayınlardan, silah ve bomba gibi mühimmatlardan temizlenmesi,
29. Tarım ve hayvancılığın geliştirilmesi,
30. Şefkat Tepe, Sakarya Fırat, Kurtlar Vadisi ve Tek Türkiye benzeri TV dizilerinin yayından kaldırılması ve medyanın sürece ayak uydurmasının sağlanması,
31. Mahmur Kampı başta olmak üzere BM kamplarında yaşayan Türkiye vatandaşlarının evlerine dönüşlerinin önündeki engellerin kaldırılması ve eve dönüşlerinin teşvik edilmesi,
32. Lisans ve yüksek lisans düzeyinde Kürtçe eğitim veren bölgedeki üniversitelerin ilgili bölüm ve enstitülerinin teşvik edilmesi, desteklenmesi ve serbest çalışma ortamının sağlanması,
33. Resmi tarihin bir tarafa bırakılması ve tarihin doğru bir biçimde yeniden yazılması, resmi tarihte karalanan şahsiyetlerin itibarlarının iadesi,
34. Bölgedeki aşırı yol kontrollerinin kaldırılması,
35. Şüpheli asker intiharlarının yeniden soruşturulması, varsa cinayetlerin aydınlatılarak faillerinin yargılanması,
36. Hukuka aykırı bir şekilde gerçekleştirilen fiziksel polis takiplerine son verilmesi ve hukuka aykırı bir şekilde iletişimin dinlenmesinin önüne geçilmesi,
37. CHP ve MHP'nin de sürece katılımı için çaba sarf edilmesi,
38. Siirt ve Mardin Üniversitelerinde Arapça eğitim verilmesi,
39. Türkiye'deki araç plaka sisteminin, araçların hangi ile ait olduğu belli olmayacak şekilde değiştirilmesi ve bu suretle bölge illerine ait araçların batı illerinde güvenli seyahatlerinin sağlanması,
40. Toplu mezarlar ile ölüm kuyularının açılması ve incelenmesi sırasında bugüne kadar uygulanan ve delillerin karartılmasına yol açan yöntemlerin terk edilerek, bilimsel esaslara uygun delil toplanması amacıyla gerekli eğitimin ve ekipmanın sağlanması; "Yasa Dışı Yargısız İnfazlarla İlgili Birleşmiş Milletler Minnesota Otopsi Protokolü"ne uygun bir şekilde mezarların açılarak otopsi yapılması ve otopsilerin bağımsız antropologlar ile adli tıp uzmanları denetiminde gerçekleştirilmesi,
41. Hasankeyf 'in ve Dicle Vadisinin kurtarılması, tarihi ve kültürel alanları sular altın- da bırakacak projelerin durdurulması veya revize edilmesi;
42. Tutuklu olup, uzun süredir davası açılmayan üniversite öğrencilerinin yargılama süreçlerinin hızlandırılması, öğrencilerin tutuksuz yargılanmalarının sağlanması ve üniversite yönetimlerinin de disiplin hukuku açısından daha esnek davranması için gerekli tedbirlerin alınması,
43. Yayla ve mera ile askeri bölge yasaklarının tamamen kaldırılması,
44. Çözüm sürecinin provoke edilmesine yönelik girişimlerin engellenmesi.

ÇÖZÜM SÜRECİNE YÖNELİK ÖNERİLER
Türkiye gibi uzun yıllar çatışma yaşamış ülke deneyimlerine bakıldığında, genel-geçer bir çatışma çözüm yönteminin olmadığı görülür. Çatışma çözümünde elverişli olan yöntem, toplumun verili koşullarına, çatışmanın nedenlerine ve özelliklerine göre belirlenir. Çatışma çözümünde standart bir yöntem olmamakla birlikte, birçok ülke deneyiminde, çatışmaya yol açan sorun alanının ana- yasal ve yasal temellerinin ele alındığı ve kalıcı bir barışın tesis edilebilmesi amacıyla kapsamlı bir hukuk reformunun hayata geçirildiği görülür. Bir başka ifadeyle, çatışmalı süreç yaşamış birçok ülke örneğinde, çatışmayı sonlandırma ve çatışmanın yarattığı toplumsal bölünmeleri gidererek toplumsal bütünlüğü sağlamak amacıyla, yeni bir toplumsal sözleşme niteliğine sahip bir anaya- sanın yapıldığı bilinmektedir.

Dinsel, dilsel, etnik veya kültürel farklılıklardan kaynaklanan kimlik sorunlarının yaşandığı Türkiye'de, sadece Kürt meselesinin değil, bütün kültürel kimlikler alanında yaşanan sorunların kalıcı çözümünün gereklerinden biri, ortak bir kimlik belgesi niteliğinde yeni bir anayasa yapmaktır. Yürürlükte bulunan 1982 Anayasasının, farklılıkları ve çoğulculuğu dışlayan "tekçi" niteliğinin, "kimlikler/renkler" alanında yaşanan sorunlara "temel norm" olarak kaynaklık teşkil etmesi ve Kürt meselesi eksenindeki çatışmayı derinleştirici bir işlev görmesi, barış ve çözüm sürecinde mevcut anayasayı yenilemenin ne denli acil bir ihtiyaç olduğunu ortaya koymaktadır.

Ancak Türkiye gibi, etnik, dilsel, dinsel ya da kültürel kimlikler ekseninde sancılar yaşamış toplumlarda, toplumsal mutabakat temelinde yeni bir anayasa yapabilmenin güçlüğü de açıktır. Toplumun farklı kesimlerinin birbirlerine karşı güvensizlik duygusu içinde bulunduğu, toplumsal gerilimin ve bunun siyasetteki uzantısı olan siyasi kamplaşma ve kutuplaşmanın mevcut olduğu toplumlarda, temel siyasi-hukuki ilkeler üzerinde uzlaşmaya varmak gerçekten çok güçtür. Nite- kim Türkiye'de yaklaşık iki yıldan beri devam eden yeni anayasa yapım çalışmalarında bir neticeye varılamamış olması da bu güçlüğü ortaya koymaktadır.

Bu güçlük nedeniyledir ki, Türkiye ve benzeri toplumlar için "tedrici/aşamalı" anayasa yapma yöntemi önerilmektedir. Buna göre, mutabakata varılamayan hususları dışarıda tutan, bunlarla ilgili düzenlemeleri zaman içerisinde oluşabilecek uzlaşmalara bırakan ve genel olarak hak ve özgürlükler temelli bir anayasal düzen üzerinde ortak mutabakatı sağlayan bir anayasa yapımı yoluna gidilebilir.

Türkiye gibi kimlikler alanında kırılgan bir yapının var olduğu ve siyasetin de belli ölçüde bu kırılgan zemin üzerinden yürütüldüğü toplumlarda, bir yandan kalıcı anayasa yapımı için gerekli olan güven esasına dayalı toplumsal ve siyasal iklimi oluşturabilmek, diğer yandan da çatışmalı ortamı soğutmak ve barış sürecini pekiştirebilmek amacıyla, "yol temizliği" ya da "güven arttırıcı tedbirler" olarak değerlendirilebilecek köklü yasal reformlar ile buna eşlik edecek idari pratik ve düzenlemelere yer verilmektedir.

Yaklaşık otuz yıllık çatışmalı süreci sonlandırma, bir asırlık sorunu çözme ve kalıcı bir barışı tesis etme amacıyla başlatılan "çözüm süreci"nin, karşılıklı güven ilişkisi temelinde gelişebilmesi, sürecin derinleşerek devam edebilmesi ve kalıcı bir barışın inşa edilebilmesi için, aşağıda sıralanmış olan uluslararası hukuk, anayasa ve yasa önerileri ile uygulamaya yönelik önerilerin tedrici olarak hayata geçirilmesi büyük önem arz etmektedir:

ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI HUKUKUNA DAİR ÖNERİLER
6.1.1. Türkiye, bugüne kadar taraf olmaktan kaçındığı aşağıda adı geçen insan haklarına ilişkin uluslararası belgeleri bir an önce imzalamalı ve/veya onaylamalıdır:
a) Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Statüsü,
b) Avrupa Konseyi Ulusal Azınlıkların Korunmasına Dair Çerçeve Sözleşme, c) Avrupa Konseyi Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartı,
d) Yerel Yönetimlerin Faaliyetlerine Katılım Hakkına Dair Avrupa Yerel Yönetimler

ÖZERKLİK ŞARTI EK PROTOKOLÜ
e) Avrupa Konseyi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 12 No'lu Ek Protokol, (onaylanmamış),
f ) Avrupa Konseyi Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi.
6.1.2. Aşağıdaki insan haklarına ilişkin uluslararası belgelere konulan çekinceler bir an önce kaldırılmalıdır:
a) BM Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (m.27),
b) BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (m.13), c) BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (m.17, 29 ve 30),
d) Avrupa Konseyi Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı (m.1, 4/6, 6/1, 7/3, 8/3, 9/4,6, 7, 10/2, 3 ve 11),
e) Avrupa Konseyi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 1 No'lu Ek Protokol (m. 2)

ANAYASAL ÖNERİLER
6.2.1. Anayasada herhangi bir etnik, dini ya da ideolojik referansa ve tanımlamaya yer veril- memelidir. Bu çerçevede, Anayasa'nın Başlangıç Kısmı kaldırılmalıdır.
6.2.2. Vatandaşlığa ilişkin düzenlemede iki seçenekten biri tercih edilebilir:
a) Vatandaşlık tanımına hiç yer vermemek,
b) Vatandaşlığı herhangi bir etnik, dini ya da kültürel kimliğe referansla değil, toplum- daki bütün farklılıkları kapsayacak ve kuşatacak bir kavramla tanımlamak.
6.2.3. Kültürel kimlik haklarına ilişkin olarak azami düzeyden asgari düzeye doğru sıralanan
aşağıdaki seçeneklerden biri kabul edilebilir:
a) Kültürel kimliklerin kendilerini ifade, koruma, geliştirme ve yayma hakkını genel bir koruyucu düzenlemeyle güvence altına almak ve buna ilave olarak, kültürel kimlik haklarının önemli bir parçasını teşkil eden "dil haklarını" bütün unsurlarıyla (başta anadilde eğitim hakkı olmak üzere) birlikte düzenlemek,
b) Kültürel kimlik haklarına ilişkin genel koruyucu düzenleme ile dil haklarını güven- ce altına alan hükümden yalnızca birine yer vermek,
c) Kültürel kimlik haklarının kullanımını yasaklayan bir hükme (Anayasa m.42/10'da olduğu gibi) anayasada yer vermemek.
6.2.4. Adem-i merkeziyetçi yönetim tarzına ilişkin aşağıda belirtilen minimal talebin kısa veya orta vadede, maksimal talebin ise uzun vadede gerçekleştirilmesi yoluna gidilebilir:

a) Minimal talep: Mevcut yerel yönetimlerin özerkliğini güçlendirecek, idari vesayeti hukuka uygunluk denetimiyle sınırlayacak, ilerleyen dönem içerisinde daha güçlü bir yerel yönetim reformunun yapılmasını kanuni düzenlemelerle mümkün kılacak ucu açık bir düzenleme yapmak,
b) Maksimal talep: Üniter devlet yapısına bağlı kalarak "bölgesel yönetim" modelini kabul etmek ve bölgesel yönetimleri idari ve siyasi özerklikle donatmak.

6.2.5. Çoğulcu demokratik siyasetin vazgeçilmez unsurları olan siyasi partiler anayasal güvenceye kavuşturulmalı; siyasi partilerin kapatılması müeyyidesi iptal edilmeli; siyasi partilerin kapatılması rejimine yer verilmesi halinde ise, kapatma kararında, AİHM ile Venedik Komisyonunun geliştirdiği kriterler esas alınmalıdır. Öte yandan, ayrılıkçılık dâhil her türlü düşüncenin siyasi parti şeklinde örgütlenebilmesinin önü açık tutulmalı- dır. Ayrıca siyasi partilere, genel seçimlerde aldıkları oy oranında hazine yardımı yapıl- ması esası benimsenmelidir.

YASAL DEĞİŞİKLİK VE YENİ YASA ÖNERİLERİ
1. 2923 sayılı Yabancı Dil Eğitimi ve Öğretimi Kanunu'nun 2. maddesinin (a) bendinin 1. cümlesinde yer alan, "Eğitim ve öğretim kurumlarında, Türk vatandaşlarına Türkçeden başka hiçbir dil, ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez" ifadesi, madde metninden çıkarılmalı; resmi dil olan Türkçenin yanı sıra yerel dillerden biriyle de anadilde eğitim yapılabilmesine (çift dilli eğitime) imkân tanıyan bir dü- zenleme yapılmalıdır.

2. 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu'nda değişiklik yapılarak, anadili Türkçe ol- mayan çocukların anadillerinde eğitim görecekleri okul öncesi eğitim kurumlarının açılabilmesi mümkün kılınmalıdır.

3. Türkçe dışında farklı yerel dilleri konuşan vatandaşların anadillerinde kamu hizmetlerinden faydalanmalarına imkân sağlayacak bir kanuni düzenleme yapılmalıdır.

4. Türkiye genelinde binlerce köy isminin değiştirilmesine yasal dayanak teşkil eden 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu'nun 2. maddesinin (d) bendinin 2. alt bendi kaldırılmalı; bu Kanuna eklenecek geçici bir maddeyle, isimleri değiştirilen yerleşim birimleri ile coğrafi yerlerin eski isimlerinin iadesi sağlanmalıdır.

5. Türkçe dışındaki soyadların alınmasında engelleyici yoruma açık olan 2525 sayı- lı Soyadı Kanunu'nun 3. maddesi ile bu konuda idareyi yetkili kılan 6. maddesi kaldırılmalıdır.

6. 5490 sayılı Nüfus Hizmetleri Kanunu'na eklenecek geçici bir maddeyle, bir defaya mahsus olmak ve bir yıl içerisinde müracaat edilmesi kaydıyla, vatandaşların, nüfus cüzdanlarında kayıtlı olan ad ve/veya soyadlarını diledikleri bir ad ve/veya soyadıyla değiştirebilecekleri öngörülmelidir.

7. Alfabede yer almayan bazı harflerin kullanımını yasaklayan 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun'un 2. ve 4. maddeleri yürürlükten kaldırılmalıdır.

8. Türk tabiiyetindeki şirket ve kurumların her türlü işlem, sözleşme ve yazışmalarını Türkçe yapma zorunluluğunu getiren İktisadi Müesseselerde Mecburi Türkçe Kullanılması Hakkında Kanun'un 1. maddesi değiştirilerek, Türkçenin yanı sıra diğer dillerin de kullanılabileceği ifade edilmelidir.

9. 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu'nun; aday adaylarının Türkçeden başka dil ve yazı kullanmalarını yasaklayan 43. maddesindeki ibare madde metninden çıkarılmalı; Türkiye'de azınlıkların var olduğunu ileri sürmeyi, Türk dili ve kültüründen başka dil ve kültürleri koruyup geliştirme amacını gütmeyi, siyasi iletişim aracı olarak Türkçeden başka bir dil kullanmayı yasaklayan 81. maddesi ile çoğulcu demokratik siyasetin aleyhine kullanılmaya açık olan 78 ve 80. maddesi yürürlükten kaldırılmalıdır. Esas itibariyle, bu Kanun ilga edilip, özgürlükçü ve çoğulcu demokrasinin gereklerine uygun yeni bir siyasi partiler kanunu hazırlanmalıdır.

10. 2839 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu'nun 33. maddesinin 1. fıkrasında yer alan ve temsilde adalet ilkesi ile yarışmacı demokrasi anlayışıyla bağdaşmayan %10'luk seçim barajı kaldırılmalı ya da makul bir düzeye çekilmelidir.
11. Olağanüstü Hal koşullarında hazırlanmış olan 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu yürürlükten kaldırılmalı; kaldırılmaması halinde ise, Kanunun ilk maddesindeki "terör tanımı" değiştirilerek, uluslararası normlara uygun bir terör tanımı geliştirilmelidir. Bu tanım değiştirilmeden TMK'da ve TCK'da yapılacak değişikliklerin çok fazla önem ve anlamı olmayacaktır.

12. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu'nun; 220. maddesinin 6. ve 7. fıkrası ile, 301. ve 318. maddesi yürürlükten kaldırılmalıdır.
13. Nefret söylemiyle mücadele amacıyla, münhasıran nefret suçlarına ilişkin bir kanuni düzenleme gerçekleştirilmelidir. Bu kanun yapılıncaya kadar, nefret suçlarının önlenmesi amacıyla, Türk Ceza Kanunu'nun ilgili maddelerinde düzenlenen suç tiplerine, suçun nitelikli hali olarak "nefret saiki" eklenmelidir.

14. Cezaevlerinde tutuklu veya hükümlü olup ağır bir hastalığa yakalananlara ilişkin olarak, sübjektif değerlendirmelere ve tutuklu ve hükümlülerin aleyhlerine kullanılmaya açık olan 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun'un 16. maddesinin 2. fıkrasının ikinci cümlesinde yer alan "kesin" sözcüğü ile aynı maddenin 6. fıkrasında yer alan "ve toplum güvenliği bakımından tehlike oluşturmayacağı değerlendirilen" ibaresi madde metninden çıkarılmalıdır. Öte yan- dan, aynı Kanunun 107. maddesinin 4. fıkrası, infaz eşitsizliği yarattığından dolayı kaldırılmalıdır.

15. 2009 "açılım süreci"nde hazırlatılan ve dört yıldan beri Başbakanlıkta bekletilen "Ayrımcılıkla Mücadele ve Eşitlik Kurulu Kanun Tasarısı Taslağı", gözden geçirilip yenilenerek kanunlaştırılmalıdır.

16. Geçici köy koruculuğu sisteminin kanuni dayanağını oluşturan 442 sayılı Köy Kanunu'nun 74. maddesinin 2. fıkrası, gerekli tedbirler alınarak, kaldırılmalıdır.

17. Son otuz yıllık çatışmalı süreç içerisinde bölgedeki bütün silahlı unsurlar tarafından işlenmiş ağır insan hakları ihlallerini, faili meçhul cinayetleri, kayıpları ve toplu mezarları araştırmak amacıyla özel yetkilerle donatılmış bir "Hakikat ve Adalet Komisyonu" oluşturulmalıdır. Komisyonun görev ve yetkileri ile çalışma esasları, çıkarılacak bir kanunla düzenlenmelidir.

18. Çözüm sürecinin son aşamasında, PKK tarafından, silahlı mücadeleye son verileceğinin açıklanması ve silahların terk edilmesinden sonra, PKK militanlarının ve cezaevlerindeki siyasi mahkûmların evlerine dönüp sosyal ve siyasal hayata katılabilmelerini ve rehabilite edilebilmelerini mümkün kılacak bir kanuni düzenleme gerçekleştirilmelidir.

UYGULAMAYA YÖNELİK ÖNERİLER
1. Barış ve çözüm sürecinin başlamasıyla birlikte tarafların kullandığı dilde görülen yumuşama daha da geliştirilmeli; kalıcı barışın yolunun karşılıklı güven ilişkisinin tesisinden geçtiği gerçeğinden hareketle, barış dilinin kullanılmasına ilişkin olarak taraflar azami hassasiyet göstermelidir.

2. Barış sürecinde yazılı medyanın nispeten sorumlu bir dil kullandığı görülse de, özellikle görsel medyada yer alan bazı dizilerde (Sakarya Fırat, Şefkat Tepe, Tek Tür- kiye ve Kurtlar Vadisi) farklı etnik ve dini kimliklerin aşağılandığı, nefret söylemi- nin, ayrımcı ve çatışmayı körükleyici bir dilin kullanıldığı görülmektedir. Bu tür yayınların gözden geçirilmesinin ve bu konuda dikkatli ve hassas davranılmasının, çözüm sürecinin selameti açısından büyük önem taşıdığı bilinmelidir.

3. Uludere/Roboski'de 34 yurttaşımızın katledildiği olaya ilişkin olarak, devletin gereken önem ve hassasiyeti göstermediğine ve olayı geçiştirmeye çalıştığına dair bölgede yaygın ve güçlü bir kanaat hâkimdir. Bu kanaat dikkate alınarak; mümkünse Başbakan ve devlet erkânı tarafından mağdur aileler ziyaret edilmeli, gönülleri alınmaya çalışılmalı, yakınlarından özür dilenmeli ve sorumluların tespit edilerek yargılanmaları sağlanmalıdır. Ayrıca, köylülerin yas halinin giderilmesi için sosyal, ekonomik ve psikolojik rehabilitasyon uygulanmalı ve Roboskili ailelere idare mahkemesi tarafından sınır ihlali yaptıkları gerekçesiyle verilen idari para cezaları kaldırılmalıdır.

4. Eğitim müfredatı ve ders kitapları barış sürecinin ruhuna uygun olarak yeniden hazırlanmalı; Anadolu'da yaşayan halkları ve kültürleri görmezden gelen, onları görünmez kılan ve hatta onları düşmanlaştıran ve ötekileştiren anlayıştan temizlenmeli ve bugüne kadar yok sayılan farklılıkların Türkiye toplumunun ve kimliğinin ana bileşenleri olduğu gerçeğine ders kitaplarında yer verilmelidir. Müfredat, insanı esas alan, özgürlükçü ve çoğulcu bir perspektifle hazırlanmalıdır.

5. İlkokullarda her gün öğrencilerin topluca "Öğrenci Andı" okumasını öngören Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları Yönetmeliği'nin 12. maddesi kaldırılmalıdır. Pedagojik açıdan sakıncalı olan ve çocuklarda travmalara yol açan bu uygula- maya son verilmelidir.

6. Önümüzdeki dönem içerisinde anadilde eğitim hakkının tanınmasıyla birlikte or- taya çıkacak öğretmen açığı dikkate alınarak, üniversitelerde Kürtçe lisans ve lisan- süstü eğitim veren bölümlerin açılması teşvik edilmeli ve var olanlar desteklenip güçlendirilmelidir. Bu bağlamda, Kürtçe öğretmenliği tezsiz yüksek lisans programı mezunu olan Kürtçe öğretmen adaylarının, öğretmen olarak atanmaları için gereken adımlar atılmalıdır.

7. Bölgeye sefer düzenleyen uçaklarda Türkçe ve İngilizce anonsun yanı sıra, Kürtçe anonsun yapılması, bölge insanının güveninin kazanılması ve somut bir ihtiyacın giderilmesi doğrultusunda bir insani adım olarak atılmalıdır.
8. Bölgedeki dağlara, tepelere ve şehir merkezlerine yazılmış olan "Ne Mutlu Türküm Diyene!" ve benzeri milliyetçi sloganlar bir an önce silinmelidir.

9. Bölgedeki kamu kurum ve kuruluşlarına yapılan atamalarda, bölgede konuşulan yerel dilleri bilen, nitelikli, tecrübeli, istekli ve bölge insanına karşı önyargısız kişiler tercih edilmelidir. Ayrıca bölgede görev yapacak olan üst düzey kamu görevlilerinin atanmasında azami özen gösterilmeli; bölgede görev yapan kimi mülki amirler ile emniyet görevlileri, barış süreciyle bağdaşmayan tutum ve davranışlarından dolayı uyarılmalı; süreçle doğrudan ilintili kamu görevlileri ile yargı mensuplarının barış sürecine adaptasyonu için hizmet içi eğitim çalışmaları yürütülmelidir.

10. Barış sürecine ve genel olarak bölge sorunlarına karşı kayıtsız kalan ve toplumdan izole bir biçimde yönetilen birçok bölge üniversitesi, barış süreciyle bağdaşmayan bu tür tutum ve davranışlarını gözden geçirmeli; süreci destekleyici nitelikte faaliyet ve çalışmalarda bulunmalıdırlar. Ayrıca bölgedeki üniversitelerde öğrenim gören gençlerin önemli bir kısmının Türkiye'nin batısıyla tanışma ve temas etme imkânına sahip olmadığı gerçekliği dikkate alınarak, bölgedeki üniversiteler, öğrenci değişim programını teşvik edici uygulamalara ağırlık vermelidirler.

11. Köylerinden zorla göç ettirilen vatandaşlardan köylerine dönmek isteyenler için kapsamlı ve uygulanabilir bir "köye dönüş projesi" hazırlanıp hayata geçirilmelidir.

12. Birleşmiş Milletler'e bağlı Mahmur Kampı ile diğer kamplarda yaşayan yaklaşık on beş bin kişiyle, yurt dışında mülteci sıfatıyla bulunan vatandaşlarımızın yurda dönmelerini sağlamak amacıyla gerekli girişimlerde bulunulmalıdır. Konuyla ilgili olarak sınır kapılarında yaşanacak sorunların önüne geçmek amacıyla, bu kişilerin önce bulundukları ülkedeki konsolosluklara başvurup, ülkeye dönmelerinde her- hangi bir engelin olup olmadığının tespit edilmesi ve ardından yurda girişlerinin sağlanması yoluna gidilmelidir.

13. Koruculuk sistemi, korucuları mağdur etmeyecek tedbirler alınmak suretiyle bütünüyle tasfiye edilmeli; korucuların ellerindeki silahlar geri alınmalı, yaşadıkları travmalar dikkate alınarak rehabilitasyonları sağlanmalı ve emeklilik yaşını doldurmamış olanlara alternatif istihdam imkânları yaratılmalıdır. Son aylarda, bölgedeki bazı valiliklerce boşalan korucu kadrolarına yeni atamalar yapılması, barış süreci açısından tedirginlik yarattığından, boş kadrolara yapılan atamalar durdurulmalıdır.

14. Bölgede gerek güvenlik güçleri ve gerekse PKK tarafından döşenmiş olan mayınlar ve çatışma/silah atıkları nedeniyle her yıl çok sayıda çocuk, asker ve sivilin yaşamını kaybettiği ve yaralandığı bilinmektedir. Köye dönüşler ile otlak ve meraların kullanımının önünde de birer engel oluşturan bölgedeki mayınlar ve silah atıklarının temizlenmesine bir an önce başlanmalıdır. Bu çerçevede bir "Mayın Eylem Merkezi" oluşturulması yararlı olacaktır. Mayın mağdurları özel engelli grubu olarak değerlendirilmeli; mağdurlara, istihdam, eğitim, konut ve sağlık gibi alanlarda öncelik ve ayrıcalık tanınmalıdır. Bunların yanı sıra, Hükümet, Ottowa Sözleşmesi çerçevesindeki yükümlülüklerini yerine getirmelidir.

15. 1980 askeri darbesi sonrasında tutuklulara yönelik insanlık dışı muamelenin ve zulmün simgesi haline gelmiş olan Diyarbakır Cezaevi, bir insan hakları müzesine dönüştürülmelidir.

16. Cezaevlerindeki tutuklu ve hükümlülere yönelik hak ihlallerinin ortadan kaldırılması için çaba harcanmalı; özellikle çocuk cezaevlerindeki taciz, tecavüz, işkence ve kötü muamele iddiaları ciddi bir şekilde soruşturulmalı ve suçlular hakkında gerekli işlemler hızla başlatılıp sonuçlandırılmalıdır.

17. Cezaevlerindeki ağır hasta tutuklu veya hükümlülerin gelecekleri açısından önemli bir kurum olan Adli Tıp Kurumu'nun bugüne kadar izlediği engelleyici, geciktirici ve menfi tutumun iyileştirilmesi için gereken çaba harcanmalıdır.

18. Son yıllarda hız verilen "karakol" ve "HES" yapımı bölgede kaygıyla karşılanmaktadır. Yeni karakol ve HES yapımına son verilmelidir. Özellikle Hasankeyf 'in dünya tarih mirasına eklenmesi halinde baraj gelirini aşan ekonomik gelir elde edileceği dikkate alınarak, en azından su tutma kodu düşürülmek suretiyle Hasankeyf ve Dicle nehrindeki tarihi ve doğal zenginliklerin kurtarılması düşünülmelidir.

19. Bölgenin ekonomik geri kalmışlık düzeyine paralel olarak, bölgeye yönelik sosyal ve ekonomik yönden pozitif ayrımcı politikalar izlenmelidir.

20. Çatışmalı süreç içerisinde yakınlarını kaybeden, evleri yakılan, evinden ve köyünden koparılarak zorla göç ettirilen, gözaltında taciz ve tecavüze uğrayan, her türlü şiddet ve insanlık dışı muameleye maruz bırakılan kadınlar, bu sürecin en büyük mağdurlarıdırlar. Kadınların yaşadıkları büyük mağduriyet ve travmalar dikkate alınarak, onlara yönelik rehabilite edici özel politikalar geliştirilmelidir. Kadınların eğitim ve istihdamının sağlanması, sosyal ve ekonomik hayata katılımlarının genişletilmesi, namus cinayetleri, zorla ve çocuk yaşta evlilikler ile aile içi şiddetin engellenmesi amacıyla çok geniş kapsamlı, uygulanabilir ve sürdürülebilir projeler hayata geçirilmelidir.

21. Çatışmalı sürecin olağanüstü hal şartlarında doğup büyüyen, hayatlarını yoksulluk ve yoksunluk içerisinde geçiren, hayatın her alanında şiddete maruz kalan ve şiddete tanıklık eden çocuk ve gençlerin önemli bir kısmının hırsızlık, gasp, uyuşturucu ve fuhuş bataklığına sürüklendiği ifade edilmektedir. Hükümet, çatışmalı ortamın mağduru olan çocuk ve gençlerin eğitimi ve rehabilitasyonu ile topluma kazandırılmaları amacıyla özel politikalar geliştirmeli, acil tedbirler almalı ve somut adımlar atmalıdır.

22. Barış süreci, sadece Kürt meselesinin değil, bugüne kadar dışlanmış ve ötekileştirilmiş bütün kesimlerin yaşadıkları kimlik sorunlarının çözümünü hedefleyen bir anlayışla sürdürülmelidir. Bu çerçevede, Alevi sorununun çözümü büyük önem taşımaktadır. Alevilerin yaşadıkları sorunların çözümü amacıyla geçmiş yıllarda gerçekleştirilmiş olan çalıştaylar dizisi, devletin ilk kez Alevi kimliğini ve bu kimliğe mensup olanları muhatap alıp tanıması bakımından olumlu bir gelişme olmuştur.

Buna ilave olarak, Alevi inanç ve kültürünün -eksik de olsa- ders kitaplarına girmesi, Alevi klasiklerinin Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayınlanması ve Başbakanın "Dersim Katliamı"ndan dolayı özür dilemesi gibi olumlu gelişmelere rağmen, Alevi sorunu hâlâ varlığını devam ettirmektedir. Alevi kimliği alanında normalleşmenin sağlanabilmesi için, Alevilerin inanç ve örgütlenme özgürlüğü güvence altına alınmalı; cemevlerine statü tanınmalı, AİHM'nin zorunlu din kültürü ve ahlak dersleri ile nüfus cüzdanlarındaki din hanesi hakkında verdiği kararlar uygulanmalı, Madımak Oteli müze haline getirilmeli, üçüncü köprü için öngörülen isim gözden geçirilmeli ve özellikle de Alevilerin kamu bürokrasisinde karşı karşıya kaldıkları ayrımcı muameleyle mücadele edilmelidir.

23. Bölgedeki Süryanilere, anadilde eğitim hakkı başta olmak üzere, bütün kültürel kimlik hakları tanınmalı, uzun bir süredir yurt dışında yaşayan ve vatandaşlıktan çıkarılan Süryanilerin vatandaşlığa alınmaları için gereken kolaylıklar gösterilmeli ve yurt dışındaki Süryanilerin kendi topraklarına dönebilmeleri için gerekli koşullar yaratılmalıdır.

24. Bölgenin otokton halklarından olan Ezidilere yönelik kullanılan ayrımcı ve nefret dilinin terk edilmesi, Ezidilere ait işgal edilmiş arazilerin mülk sahiplerine iade edilmesi ve yurt dışındaki Ezidilerin kendi topraklarına dönebilmeleri için gereken çaba harcanmalıdır.

25. Bölgenin birçok ilinde yoğun bir nüfus barındıran Araplara yönelik olarak özellikle tarih ders kitaplarında yer alan ayrımcı ve tahkir edici ifade ve değerlendirmeler kaldırılmalı; Arapların kendi anadillerinde eğitim görebilmeleri başta olmak üzere, bütün kültürel kimlik hakları hukuki güvence altına alınmalıdır.

26. Bölgenin bir gerçekliği olan Hizbullah/Mustazaflar hareketinin, kendisini şiddetten arındırıp sivil topluma ve demokratik siyasete entegre olma çabalarının desteklenmesi ve teşvik edilmesi gerekirken, legal sivil toplum faaliyetlerinin dahi terör eylemi olarak değerlendirilip kimi üyelerinin terör örgütü üyeliği suçlamasıyla mahkum edilmesi ve derneklerinin kapatılması,

Söz konusu yapıyı kriminalize etmekten ve gerilimlere yol açmaktan başka hiçbir sonuç doğurmamaktadır. Çözüm süreci bakımından bir risk potansiyeli taşıyan bu olumsuz gelişmeler yetkililerce dikkate alınmalı ve gereken hassasiyet gösterilmelidir.

SONUÇ
Çözüm süreciyle sonuçlandırılması hedeflenen Kürt sorunu, Kürt kimliğinin ret ve inkârının, Kürtlerin dışlayıcı ve ötekileştirici bir siyasi/üst kimlik ekseninde asimile edilmeye çalışılmasının ve Kürtlere yönelik baskıcı politikalar izlenmesinin yarattığı bir sorundur. Yaklaşık bir asırlık tarihi derinliği olan bu sorun, çok uzun bir dönem görmezlikten gelindi ve yönetilebilir bir sorun olarak görülüp çözümü sürekli ertelendi. Ne var ki, çözümün ertelenmesi, sorunun boyutlarını ve alanını genişletti, aktörlerin sayısını arttırdı ve yarattığı maliyeti yükseltti.

Giderek yönetilebilir bir sorun olmaktan uzaklaşan ve karmaşık bir hal alan bu sorunun çözü- mü doğrultusunda girişilen çözüm çabaları bir şekilde sonuçsuz kaldı. Bugün Türkiye, önceki girişimlerle karşılaştırılamayacak kadar ciddi ve büyük beklentiler doğuran bir çözüm sürecini yaşamaktadır. Bir diğer ifadeyle, Türkiye, temel bir sorunuyla yüzleşme cesaretini göstermekte; demokrasinin ve özgürlüklerin alanını genişleterek bu sorununu çözmeye çalışmaktadır.

Kürt meselesinin getirdiği büyük maliyeti çok iyi bilen Türkiye toplumu, bu sorunun çözülmesinin Türkiye'de toplumsal barışın güçlenmesine, demokrasinin kökleşmesine, insan hakları standartlarının yükselmesine ve ülkenin ekonomik performansının kayda değer ölçüde büyümesine katkı sağlayacağının da farkındadır. Bu yüzden de çözüm sürecine büyük destek vermekte ve geleceğe daha fazla umutla bakmaktadır.

Yaşanmışlıklardan kaynaklanan nedenlerle çözüm sürecine en fazla destek veren Güneydoğu'da, sürece yönelik umut ve beklenti düzeyi çok yüksektir. Bununla birlikte, bölge insanı, tarihi tecrübelerin yarattığı devlete yönelik derin güvensizlik hissi nedeniyle, çözüm sürecine dair kaygılar da taşımaktadır. Kaygıların ana eksenini ise, sürecin kesintiye uğraması oluşturmaktadır. Çözüm sürecinin ilk günlerinde çok daha fazla olan bu endişelerin, sürecin bugüne kadar başarılı ilerlemesiyle önemli ölçüde azaldığını ve dikkatlerin artık Hükümetin demokratikleşme doğrultusunda gerçekleştireceği kapsamlı reformlar üzerinde toplandığını belirtmek gerekmektedir.

Bu nedenle, Hükümetin, çözüme dair kararlılığını bir kez daha vurgulayarak, sembolik değeri olan adımları bir an önce atması ve yapacağı düzenlemeleri açıklaması, hem sürecin zarar görmemesi hem de Hükümetin sürece ne ölçüde sahip çıktığı konusunda var olan kuşkuları bertaraf etmek açısından büyük önem taşımaktadır. Böylece, bir yandan çözüme dair umutlar diri tutulacak, bir yandan da bütün bir toplumun sürece hazırlanması, hatta katılımı sağlanmış olacaktır.

Kürt meselesinde 'sorun,' devletin Kürtlere yönelik izlediği ret, inkâr ve asimilasyon politikaları olmakla birlikte, 'çözüm', sadece bu politikaların terk edilmesiyle sağlanacak gibi gözükmemektedir. Kürtler açısından kalıcı bir çözüm için, siyasi ve hukuki sistemin, özgürlük ve eşitlik temelinde adeta yeniden dizayn edilmesi şarttır.

Bunun da ciddi bir toplumsal uzlaşıyı gerektirdiği açıktır. Ne var ki, son günlerde Gezi Parkı vesilesiyle yaşanan olaylar ya da Alevilerin hak ve özgürlük talepleri üzerinden toplumda yeni bir laik-dindar kırılması yaratılmak istenmektedir. Çözüm sürecinin, bütün toplumu kuşatan kalıcı bir barışla sonuçlanmasını riske sokacak bu tür toplumsal çatışmalara izin vermemek ve farklı kesimlerin taleplerini gözeterek süreci yürütmek gerekmektedir.