Seydayê Xasî, Osmanlı döneminde Diyarbakır ve çevresinde müderrislik, imamlık ve müftülük vazifelerinde bulunmuş, Osmanlının son dönemlerinde İttihat ve Terakkicilerin zulmüne maruz kalmıştır. Ziya Gökalp gibi materyalist, laik zihniyetlilere sürekli muhalefet edip reddiyeler yazmış, Cumhuriyet’in keskin muhaliflerinden olmuştur. Melayê Xasî, halkın yüzyıllardır süregelen İslami geleneklerine bağlı kalmaları için çaba sarf etmiş ve şark edebiyatının şaheserlerinden “Zazaca Mewlid” telif ederek büyük bir manevi miras bırakmıştır.

Mela Ahmedê Xasî, 1866 yılında Diyarbakır-Lice’ye bağlı Hezan Nahiyesinin Xas Köyünde dünyaya gelmiştir. Medrese eğitimine Babası Molla Hasan’ın yanında başlayan Melle Ahmed, bölgedeki değişik Kürd medreselerinde eğitim görmüştür. Melayê Xasî, Seydayê Xasî, Mela Ahmedê Xasî isimleriyle tanınan Seyda, Zazaların en meşhur ve en sevilen âlimlerinin başında gelmektedir. Ahmedê Xasî, Hezan’da Molla Mustafa Hatib isimli âlimin yanında ve Pêçar Köyünde bir müddet eğitim gördükten sonra Diyarbakır’a gelmiş ve ilim tahsilinin büyük bir kısmını Diyarbakır Ulu Camiinin yanındaki tarihi Mesudiye Medresesinde Müftü Hacı İbrahim Efendi’nin yanında yapmış, ilim icazetini de mezkûr şahıstan almıştır.

Osmanlı döneminde bölgede yaptığı vazifeler

O dönemde resmi olarak kullanılan hicri/şemsi takvime göre Seyda’nın icazet aldığı tarih 1320’dir. 1330 tarihine kadar Osmanlı kurumlarında değişik memuriyetlerde bulunan Seyda, 1330 tarihinde Diyarbakır merkez müderrisliğine tayin edilir. Bir süre bu görevi yürüttükten sonra 1331’de doğum yeri olan Lice’nin Hezan nahiyesine müderrislik görevini naklettirir. Bu vazifede de bir müddet kaldıktan sonra boşalan Lice müftülüğüne tayin edilir.

Seydayê Xasî, Lice Müftülüğünde iki yılı aşkın bir süre hizmet ettikten sonra Hilafetin kaldırılıp Cumhuriyetin kurulması sebebiyle görevinden istifa eder. Kendisine “Neden istifa ediyorsun?” diye sorulduğunda, “Şimdiye kadar bulunduğum makamda hâkim Kur’an idi. Şu andan itibaren Kur’an me’mur oldu. Ben ondan başkası ile hükmedemem” der. Seyda’nın doğum yeri olan Hezan Diyarbakır’ın ulema ve meşayıhıyla meşhur bir nahiyesidir. Şeyh Abdulkadirê Hezanî ve Norşin’li Şeyh Diyauddin’in halifesi Molla Muhammed Selim de burada yaşamıştır. Seydayê Xasî müderrislik tayinini buraya istemiş ve burada halkta etki bırakmış bir hizmette bulunmuştur. Onun etkisi sadece Lice bölgesindeki Zaza halkla sınırlı kalmamış, Bingöl ve Siverek topraklarındaki Zazalara ve Diyarbakır halkına da sirayet etmiştir. Vefatı üzerinden onlarca yıl geçmesine rağmen bölgedeki yaşlılar günümüzde dahi konuştuklarında özellikle İslami meselelerde Seydayê Xasî’den çokça misaller verirler.

Seyda’nın tasavvufî yönü

Seyda, muttaki, şer’i meselelerde tavizsiz bir âlim olmakla birlikte latifeyi seven bir mizaca sahipti. Yaptığı latifeler genelde mantık ve felsefeye dayalı olurdu.

Seyda, tasavvufi eğitimini Nakşibendî şeyhi, Şeyh Abdulkadirê Hezanî’nin yanında tamamlayıp hilafet almış, fakat etrafında mürid toplamamış, ilmi çalışmalarla meşgul olmuş ve sivil bir tarzda, halk içerisinde irşad ve tebliğde bulunmuştur. Dolayısıyla Seyda’nın tasavvufi yönü pek meşhur değildir. Lakin muttaki kişiliği herkes tarafından bilinmektedir. “Tezkire-i Meşayihi Amid” isimli eserinde M. Şefik Korkusuz; “Şer’iye Sicil Arşivinde araştırma yaptığım zaman, iki bine yakın dosya inceledim, dosyalarda kendilerinden muttaki ve ehli zühd olarak bahsedilen ender iki veya üç kişiden biri Seyda idi.” demektedir.

Seyda’nın öne çıkan diğer bir yönü ise çağdaşı Salih Begê Hênî gibi çok kültürlü oluşudur. Kendi ifadesiyle Kürdçenin Kirmancî ve Zazakî lehçelerinin yanı sıra Türkçe, Arapça ve Farsçayı da gayet iyi bir şekilde, hatta bu dillerde şiir yazabilecek seviyede bilmektedir. Ayrıca zamanını iyi okuyabilen bir şahsiyettir.

İttihat ve Terakkicilerin zulmüne maruz kalması

Melayê Xasî, kendi dönemindeki İttihat ve Terakkicilere sürekli muhalif olmuş, birçok defa tartışmıştır. Bir gün Ulu Camiinde Cuma namazından evvel ittihatçı düşünceye sahip olan vaiz, verdiği vaazda “Va’tesimu bihablillahi cemîa” “Hep birlikte Allah’ın ipine sımsıkı sarılın.” (Âl-i İmran,103) ayetini tefsir ederken ayeti yanlış anlamlar ile yorumlar, Seyda; “Sen Allah’a iftira ediyorsun, o ayetin tefsiri öyle değil.” diyerek itiraz edince, İttihatçılar ayağa kalkıp üzerine yürümeye başlar, o anda camide bulunan eski belediye reisi Hacı Niyazi Efendi ve bazı beyler hemen silahlarını çekip Seyda’nın etrafını sararak; “Seyda’nın kılına dokunanın cesedi yere düşer.” diye bağırınca diğerleri dururlar. Bu olaydan daha evvelde yaşanan bazı ihtilaflardan dolayı ittihatçı Ziya Gökalp ve arkadaşları, Seydayê Xasî ve bazı şahısları İstanbul’a şikâyet ederler. İttihatçı hükümet Seydayê Xasî ve şikâyet edilenlerin tümünü 1909 yılının Mart ayında Rodos adasına sürgüne gönderir. Melayê Xasî sürgüne gönderilişini şöyle anlatır; “Ben evde iken bir gece kapım çalındı, açtım, bir memur, “efendim, vilayette ehli ilim bir meseleden dolayı çıkmaza girdi, sorunun çözümü için vali bey sizi rica ediyor.” Ben de hemen gider gelirim düşüncesiyle ceketimi omuzlarıma attım ve elimde sigaram yola düştüm gidiş o gidiş. Hemen o gece sürgüne gönderildik.” Seyda iki yılı aşkın bir süre sürgünde kalır, bu müddet zarfında özellikle hazırlıksız bir şekilde sürgüne gönderildiği için maddi açıdan bayağı sıkıntı çeker. O dönem tahta olan Sultan Reşad’a aslı Farsça olan bir beyit yazıp imzalar ve gönderir. Sultan, gönderileni okuyunca Seyda’yı çağırır ve serbest bırakır.

Mela Ahmedê Xasî, ittihatçılardan Ziya Gökalp ile materyalist fikirlerinden dolayı çokça tartışmış, ona reddiyeler yazmıştır. Lakin Seyda’nın reddiyelerini hangi dergilerde yayınlattığını bilmemekteyiz. Seydayê Xasî’nin dediğine göre Z. Gökalp en son Kürdçe yazdığı makalesinin sonuna “Hikmeta vî dinyayê, li aqlêmin û xasî ra nayê.” “Benim ve Xasi’nin aklı dünyanın hikmetini anlayamaz.” şeklinde bir ibare yazmış ve bir daha da Seyda’ya cevap vermemiştir.

Şeyh Said hadisesinde Seyda’nın adına rastlanmamaktadır. Seydayê Xasî, Cumhuriyetin ilanından sonra, Hezan’da kalmış, halkın maddi ve manevi sorunlarıyla ilgilenmiştir. Rejimin her zaman sert bir muhalifi olan Seyda’nın Şeyh Said Kıyamında olmayışı, kıyamın kısa sürede patlak verişiyle yorumlanabilir. Kıyam için teşkilatlanma sorunu aşılsaydı, Seydayê Xasî’ye davet gönderildiğinde katılmayacak bir kişilik değildi. Şeyh Said, Kıyam davetinde etraflarındaki kalabalıklardan ötürü şeyh ve ağalara öncelik verilmişti. Melayê Xasî’de şeyhlik yapmadığı için belki kıyam daveti ona ulaştırılamamış da olabilir.

Zazaca Mewlid

Zazaca değişik yörelerde farklı adlarla anılmaktadır. Örneğin Diyarbakır, Bingöl ve ilçelerinde Kırdkî, Dêrsim Erzincan, Sivas ve Varto gibi yörelerde Kırmanckî, Çermik, Siverek ve Gerger gibi yörelerde Dımılkî, Elazığ-Maden gibi yörelerde de ise Zazakî diye anılmaktadır.

Bazı Kirmanc mollalar zaman zaman Melayê Xasî ile şakalaşırlar. “Siz Zazaların kültürel birikiminiz var mı? Bizim sayısız edebi eserlerimiz var.” derler. Seyda üzülür; “Bekleyin size göstereceğim” der ve bir Cuma günü Cuma namazından sonra evine kapanır, yazmaya başlar. Diğer Cuma günü namazdan evvel bitirip çıkar, o âlimlere eserini gösterir “Alın size Zaza edebiyatından küçük bir numune” der. Mevlidi inceleyenler biraz hayret eder ve Seyda’yı tebrik ederler. Mevlid 1900 yılında 400 adet basılmıştır. Bu mewlidin dışında eski Siverek müftüsü Osman Efediyo Babij ve bazı mollalar da mewlid yazmışlar fakat Seydayê Xasî’nin mewlidi kadar edebi seviyesi yüksek ve meşhur olmamışlardır. Süleyman Çelebi’nin yazdığı Türkçe mevlid ve Melayê Batehî’nin yazdığı Kürdçe mewlidin konu başlıkları Arapçadır. Lakin Melayê Xasî yazdığı mevlidin konu başlıklarını dahi Zazaca yazmıştır. Eser, 756 mısradan müteşekkildir.

Seyda’nın mewlid dışında “Kitab’ut Tesdîd Bi Şerhî Muxteser’it Tewhîd” isimli eseri ve başka eserlerinin de olduğu söylenir. Bu eserlerin Urfalı Kemal Badıllı’ya verildiği ve 12 Mart Muhtırası zamanında torunu tarafından yakıldığı söylenir. Tabi Seyda’nın Arapça, Kürdçenin Kırmancî lehçesinde yazdığı şiirleri günümüzde de mevcuttur. Arapça yazdığı bir şiirinde cumhuriyeti ve yapılan zulümleri eleştiren, yöneticilerin İslam’a göre durumunu sorgulayan sert bir üslup kullanmıştır.

Seyda, kalemini kullanma, kitabet yönüyle Ahmedê Xanî’ye benzemektedir. Ahmedê Xanî nasıl ki halkta cehaleti ve kültürel eksikliği fark etmiş ve bunun telafisini halkın dilinde Allah inancı ve peygamber sevgisini anlatan ‘Eqîda îmanê, ‘Eqîda Îslamê, Nubihar gibi eserlerle yapmışsa, Melayê Xasî de halktaki kültürel eksikliği yazdığı mewlid ve şiirlerle peygamber sevgisini aşılayarak izale etmeye çalışmıştır.

Mela Ahmedê Xasî’nin hayatı hakkında detaylı bir bilgiye sahip değiliz. Fakat hakkında bilinenlere, ardından bıraktığı eserlere, şiirlerine baktığımızda, halk arasında oluşturduğu intibaha baktığımızda Seyda’nın selefleri gibi âlimliğinin hakkını veren, İslam’ı yaşatıp yaşatmaya çalışan bir şahsiyet olduğunu görmekteyiz.

18. 02. 1951 tarihinde Hezan’da vefat eden Seyda, burada defnedilmiştir. (Allah rahmetini esirgemesin. Homa ey rê zaf rehmet biko.)

(Melayê Xasî’nin yazdığı (Mewlidê Kırdî) Zazaca mevlidin başlangıç kısmından bir bölüm…)

İstifade edilen bazı kaynaklar: Tezkire-i Meşayihi Amid (M. Şefik Korkusuz), zazaki.net, Mevlid-i Nebi (Hivda Yayınevi)

Ez bi bismillahî ibtida kena. / Raziqê ‘aman û xasan pîya kena.

Rebbî, hemd û şukrî ancax to rê bê. / Kîbr û medh û fexrî pêro to rê bê.

Çende ray bê masiwa bê hemdê ma. / Labelê nêrê hisaban çendê ma.

Hemd û şukrê to eda qet nêbenê. / Ma ser a Rebbî, ti zanê, vînenê.

Halê miskîn û feqîr û naqisan; / rûreş û zerresîyahê zey hesan.

Her nefes de vacê, hemd û şukrê to. / Wacib o bêşubhe ancî heqqê to

Maneno îne ser o şukrê çiman; / dest û ling û pîya bi e‘ezayê bînan.

Key yeno ca Rebbî heqê şukrê to? / Ger ezel ra ta ebed ma zikrê to

Tim biker, qet xafilî nêbin mudam. / Her mehalo ger eda ker ma temam

Labelê ma zanê rehma bêhisab, / to heta esta û ma bî dilkebab.

Wazenê ma lutfê to hergo hewe, / tim bi zarîyy û fixan roc û şewe.

Ez qesem daîm bi zatê to kena, / hem bi yew-yew ez sifatê to kena.

Ger ebed yew hemdê to qet nêkero, / rehmetey to ancî yo go her bero.

Çunkî rehmey to bi qeybê yê bîya, / ger çiqa şermende û sînesîya.

Rebbî halê ma bi xwu to ra ‘eyan, / lazimey hendî çîya vaco zuwan.

Xaliqê ma tim ti yê, Barî Xuda! / Şafi’ê ma zî Muhemmed Mustefa!

Hendî ma Şeytanî ra perway çî yo? / Yo kû to ra tim bîyo, bêhêvî yo!

Ey birayê dînî, tim goşdarî bê. / Hem bi qelbê xwu, bi xwu hêşyarî bê.

Key şima dî nameyê şahê şima / ame vatiş, sunnet o, vacê şima,

“Es-selatu wes-selamu ya hebîb, / daîma to ro bivarê ya tebîb!”

Wazenê ger ma xelasîyya temam, / vatişê ma, es-selatu wes-selam.

M. Ali Erdoğan