Kur’an-ı Kerim’in anlam ve hükümlerini açıklayan ilim dalına denir. Sözlük olarak açıklamak, keşfetmek, açmak, aydınlatmak manasına gelen “Tefsir” kelimesi özellikle Kur’an hakkında kullanılmaktadır. Kur’an’ın tefsirini yapan müfessirler çeşitli ilim dallarında mütehassıs olmuş insanlardır. İlk müfessir Hz. Peygamber’dir. Daha sonra Ashab-ı kiram bu konuda en ehil kimselerdir. Ashâb arasında tefsir alanında ün kazananlar: Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes’ûd, Übeyy b. Kâ’b, Ali b. Ebî Tâlib, Ebû Mûsâ el-Eş’arî, Zeyd b. Sabit ve Abdullah b. Zübeyr’dir. Ayetlerin nüzul sebebini ve zamanını, Peygamber Efendimiz’in ayetler hakkındaki söz ve davranışlarını en iyi bilen Ashaptır. Ashab-ı kiramı gören ve onlardan ilim ve feyiz alan tabiinler de tefsir konusunda söz sahibi kimselerdir. Said b. Cübeyr, Mücâhid, İkrime, Alkame b. Kays, İbrahim en-Nehaî ve Hasan el-Basrî tefsir ilminde öne çıkan tabiindendirler.

Tarih boyunca Rivayet ve Dirayet tefsirleri adında iki çeşit tefsir yapılmıştır.

Rivayet tefsiri: Bu tefsirlere nakli tefsirler de denilmektedir. Kur’an’ın bazı ayetlerini başka ayetlerle tefsir etme, Peygamber Efendimiz’in sözleriyle ve ashabın sözleriyle tefsir etme şeklindeki tefsirlerdir. Bu türde yazılmış başlıca tefsirler: Taberî, Beğavi, Meâlimü’t-Tenzîl, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Kesîr, Ebû Tâhir el-Fîrûzâbâdî, Tenvîru’l-Mikbâs min Tefsîri İbni Abbas, Celâlüddîn es-Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr.

Dirayet tefsiri: akli yorumlarla yapıldığı bu tefsirlere rey tefsiri de denilmektedir. Yukarıda sayılan kaynaklara ek olarak, dini, edebi ve diğer ilimlere dayalı yapılan ictihadi tefsirlere Dirayet tefsiri denir. Bu türde yazılmış başlıca tefsirler şunlardır: Fahruddîn er-Râzî Mefâtîhu’l-Ğayb, Kâdî Beydâvî, Nesefî, Ebû Hayyân el-Endülüsî, Bahru’l-Muhît.

Bundan başka diğer bazı tefsir çeşitleri de şunlardır:

Lügavî tefsirler: Kur’an-ı Kerim’i sadece dil açısından açıklayan tefsirlerdir. Meâni’l-Kur’ân, Mecâzü’l-Kur’ân, Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân, Garîbü’l-Kur’ân, Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân isimli eserler bu çeşittendir.

Fıkhî tefsirler: Kur’an-ı Kerim’in hükümlerini bildiren tefsirlerdir. Tahâvî’nin Ahkâmü’l-Kur’ân, Kurtubî’nin el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân, Sâbûnî’nin Ravâiu’l-Beyân isimli eserleri bu çeşittendir.

Târihî tefsîrler: Kur’ân’ı, tarihî yönden araştıran tefsirlerdir. Bu araştırmayla Kur’ân nüzûl merhâlelerine göre tefsîr edilmiştir. Nüzûl sırasına göre olan tefsîrlere misal Muhammed İzzet Derveze’nin et-Tefsiru’l-Hadîsi’dir.

Konulu tefsîrler: Tefsîru’l-Mevdû’î de denilen bu yeni tefsir usulü herhangi bir konu hakkında Kur’an’da hangi surede olursa olsun bir araya getirip bu konuda derinlemesine araştırma yapan tefsirlerdir. Ezher Üniversitesi Usûlu’d-Dîn Fakültesi öğretim üyelerinin yeni yeni ele alıp incelediği bir metottur.

Tasavvufî tefsirler: Kur’ân’ı tasavvufî anlayışla yorumlayan eserlerdir. Tüsterî’nin Tefsîru’1-Kur’âni’l-Azîm, Sülemî’nin Hakâiku’t-Tefsîr, Kuşeyrî’nin Letâifü’l-İşârât eserleri bu çeşittendir.

İlmî tefsirler: Kur’ân-ı Kerîm’den ilmî ve felsefî görüşler ve bilgiler çıkarmaya yönelik tefsirlerdir. Fahreddin Râzî’nin Mefâtîhu’l-Gayb, Tantâvî Cevherî’nin el-Cevâhir fî Tef-sîrî’l-Kur’ân, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kur’ân Dili isimli tefsiri bu çeşittendir.

Sosyal tefsirler: İslâm dünyasındaki sosyal problemleri göz önüne alarak tefsir yapan ve çağın meselelerine Kur’ân’dan çözüm üreten müfessirlerin yazdığı sosyal eserlerdir. Muhammed Reşid Rıza’nın Tefsîru’l-Menâr, Merâğî’nin: Tefsîru’l-Merâgî, Seyyid Kutub’un: Fî Zılâü’li-Kur’ân, Mevdûdî’nin: Tefhîmü’l-Kur’ân eserleri bu çeşittendir. Bununla beraber işari tefsirler de vardır ki Üstad Bediüzzaman’ın yazdığı Risale-i Nur bu çeşittendir.

Feyzullah Zerey / doğruhaber