DİYARBAKIR - Batı bilim dünyasının Alfraganus olarak adlandırdığı astronominin temelini oluşturan dehanın tam adı Ahmet bin Muhammed bin Kesir el-Fergani… Astronomi biliminin kurucularından sayılan Ahmet Fergani`nin doğum yılı hakkında tezkirelerde net bir bilgi yer almıyor. Ahmet Fergani, kaleme aldığı kaynak eserlerinin kaleme alınış tarihlerine göre tahmin yürütüldüğünde 9. Yüzyılın başlarında doğduğu ihtimali ağır basmaktadır.

Ahmet Fergani, ilköğrenimine ilim bakımından önemli bir konuma sahip memleketi olan Türkistan`ın Fergana bölgesinde başlar. Ünlü astronomi bilgini Ahmet Fergani, çocukluk yıllarından itibaren merak saldığı astronomi derslerini babası olan Muhammed bin Kesir`den alır. Ahmet Fergani, ağırlık verdiği astronomi biliminin yanında coğrafya, matematik, fizik bilimleriyle de uğraşır. Ahmet Fergani, babasından aldığı eğitimi tamamladıktan sonra o dönem İslam medeniyetinin bilim merkezi konumunda olan ve halifenin de bulunduğu Bağdat şehrine gider. Ahmet Fergani, Bağdat`ta yaptığı bilimsel çalışmalar sonucu bilim dünyasına kendini kabul ettirir.

Abbasi halifeleri; el-Me`mun (813-833), el-Muta`sım (833-842), el-Vasık (842-847), el-Mütevekkil (847-861) dönemlerini gören Ahmet Fergani, yaşamı boyunca bilimsel eserler yazarak bilim dünyasında önemli katkılarda bulundu. Dünyanın en büyük nehri olan Nil Nehri her yıl haziran ayında taşarak bereketli Nil topraklarına büyük zararlar veriyordu. Dönemin Abbasi halifesi el-Mütevekkil, 861 yılında Ahmet Fergani`yi yaşanan büyük zararların tedbiri için görevlendirir. Ahmet Fergani gittiği Kahire`de Nil nehrinin ölçüm işlemleri için Nilometrenin inşasına başlar. Ahmet Fergani, burada Nil Nehrinin önceden taşmasını haber verecek Mikyasü`l-Cecüd adında bir alet icat etti. Büyük dehanın, 9. Yüzyıldaki icadının kullanımı günümüze kadar devam etmiştir.

Ahmer Fergani, dünyanın eksen eğikliğinin 23° 27` olduğunu ilk kez ortaya atan bilim adamıdır. Fergani, güneşin bir yörüngeye sahip olduğunu öne sürerek daha 800`lü yıllarda güneşin batıdan doğuya doğru döndüğünü öne süren ilk bilim deryasıdır. Fergani, güneş tutulmasını önceden belirleyen bir sistem de geliştirdi. Ahmet Fergani`nin 9. Yüzyılda iki enlem arasındaki uzaklığın 111 km olarak hesaplaması karşısında günümüz insanı dudak ısırıyor. Büyük bilgin aynı zamanda dünyanın yuvarlak olduğuna dair yeni deliller öne sürerek bilim dünyasına sayısız miras bıraktı.

Fergani`nin kaleme aldığı bilimsel kitaplar latinceye çevrilerek bilim çevresi bu eserlerden yararlanmıştır. Ahmet Fergani`nin 6 eseri günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır. Gök cisimlerinin hareketlerini konu alan önemli eseri Cevamiu İlm-in Nücum vel-Hareket-is-Semaviyye`nin nüshaları Oxfort, Paris, Kahire ve Amerika´nın Pirinceton Üniversitesi Kütüphanesinde yer almaktadır.

Ayetullah Turgut - İLKHA