Teorik ve pratik boyutlarıyla İslam ahlakı

İslam, genelde dört bölüme ayrılır: itikad, ibadet, ahlak ve muamelat. İtikad alanı ile kelamcılar, ibadet ve muamelat alanı ile de fakihler ilgilenmişlerdir. Ahlak alanı ise mutasavvıflara bırakılmıştır. İlk iki kesim vahye dayanarak ve aynı zamanda güçlü akli delillerle alanları ile ilgili önemli bir külliyat oluşturmuşlardır. Yoğun ilginin sonucu olarak iki alanla ilgili farklı yaklaşımlar ortaya çıkmıştır.

Mutasavvıfların da ahlak konusunda çok önemli eserler verdikleri inkar edilemez. Ancak aşağıda sayacağımız sebeplerden dolayı bu çaba yetersiz kalmıştır:

a) Tasavvuf, çoğunlukla inzivayı ve toplumdan uzaklaşmayı teşvik etmektedir. Bu sebeple toplumsal yaşamın içinde olan bir insanın nasıl ahlaklı olacağı sorusuna tasavvuf yeterli cevaplar verememiştir.

b)  Ekseriyetle bireysel ahlak üzerinde duran tasavvufta, toplumsal sorumluluklar bağlamında toplumsal ahlak ihmal edilmiş gibidir.

c)  Tasavvuf düşüncesinin tarikatlar şeklinde kurumlaşmasından sonra tarikatların özel prensipleri ve ritüelleri de çokça önemsenir olmuş ve bu durum herhangi bir tarikata bağlı olmayan insanlarla mesafe oluşturmuştur.

d) Özü itibariyle İslam kaynaklı olmakla beraber tasavvufun doğu mistizminden ve Hint çilekeşliğinden etkilendiği de bir vakıadır. Bu sebeple özellikle bazı tasavvufi eserlerde anlatılan ahlakın, saf bir İslam ahlakı olduğunu söylemek zordur.

Yukarıdaki sebeplerden dolayı tasavvufun ilgilendiği İslam ahlakı, teorik açıdan zayıf kalmıştır. Esasen bu alanda Müslüman filozoflardan güçlü ahlak teorileri beklenirdi.

Ancak onlar da ortaya koydukları teorileri hem Kur`an ve sünnetle yeterince temellendirmemişler hem de büyük oranda Yunan felsefesinin etkisinde kalmışlardır.

Bu tespitlerden sonra şu soru sorulabilir: Güçlü bir ahlak teorisine dayanmıyorsa Müslümanların diğer toplumları etkileyen örnek ahlaklının kaynağı nedir? Nitekim kalabalık topluluklar Müslüman komşularının güzel ahlakının etkisiyle İslam`ı seçtikleri gibi bazı bölgelerin de sadece topraklarına gelen Müslüman tüccarların ahlakından etkilenerek Müslüman oldukları bilinmektedir.

Bu sorunun cevabı olarak önce şunu belirtelim, ahlakın teorik/nazari yönü ile pratik/ameli yönü birbirinden ayrıdır. Hatta son dönemlerde ahlak kelimesi, münhasıran pratik ahlak için kullanılmaktadır. Ahlakın teorik yönü yani ahlak felsefesi ise “etik” kelimesi ile karşılanmaktadır.

İnsanların ekseriyeti açısından bakılınca ahlakın teorik boyutu yani felsefesinin pek bir önemi yoktur. Hatta davranışlarında çok güzel ahlaklı olan bir insana sahip olduğu bu ahlakın teorisi veya felsefesi sorulursa düzgün bir cevap veremeyebilir. Böyle bir bütün çabasını davranışlarını düzeltmeye yönelttğinden işin teori boyutunu hayatında hiç düşünmemiş bile olabilir. Dolayısıyla insanlar için asıl önemli olan pratik ahlaktır; ve pratik ahlak olmadan en iyi ahlak teorilerinin dahi somut bir faydası görülmez.

Bu açıdan İslam ahlakına bakılırsa, İslam ahlakının kökensel kaynağının Kur`an-ı Kerim, pratik kaynağının ise Rasulullah aleyhisselatu vesselam`ın hali ve davranışları olduğu görülür. Hz. Aişe radıyallahu anha, kendisine Resulullah aleyhisselatu vesselamın ahlakı sorulduğunda “Sen Kur`an okumuyor musun? O`nun ahlakı Kur`an`dı” diyerek bu gerçeğe işaret etmiştir.

Allah Teâla, Kur`an-ı Kerim`de Resulullah (sav)`ın ahlakını övmüş (Kalem-4) ve ardından gitmeleri için O`nu Müslümanlara örnek olarak göstermiştir (Ahzap-21, Ali İmran 31). Rasulullah (sav) da peygamber olarak gönderiliş amacının güzel ahlakı tamamlamak olduğunu ifade etmiştir. (Muvatta)

İşte bu yönlendirmeler üzerine Müslümanlar da Resulullah (sav)`ın ahlakını örnek alarak yukarıda zikrettiğimiz gibi diğer toplumları etkileyen örnek bir ahlak medeniyeti kurmuşlardır.

İslam ahlakının bu kadar kısa sürede benimsenip yayılmasının sebebi Resulullah (sav)`ın, bu örnek ahlakı, pratik hayat içinde şekillendirmesidir. Çünkü insanlar, iyi temellendirilmiş bir ahlak teorisinden ziyade, güzel ahlaklı insanların davranışlarından etkilenirler.

Bu açıdan bakılınca Resulullah (sav)`ın hayatını işleyen siyer kitaplarını sadece tarih alanında yazılmış eserler olarak değil, aynı zamanda İslam`ın pratik ahlakının da en önemli kaynakları olarak görmek gerekir.

Sonuç olarak Müslümanlar, İslam ahlakının pratik örneği olan Resulullah (sav)`ı takip ederek örnek bir ahlak toplumu haline gelmişlerdir. Bugün de Müslümanların bu örnekliğe şiddetle ihtiyacı bulunmaktadır. İslam ahlakının teorik boyutu ise maalesef ihmal edilmiştir. Günümüzde bu alanın da tahkimi, Müslüman düşünürleri beklemektedir.