Sarıkamış şehitleri anıldı: Sarıkamış'ta ne olmuştu?

Birinci Dünya Savaşı'nda Enver Paşa komutasındaki Osmanlı ordusunun, Rus işgali altındaki toprakları kurtarmak için başlattığı ve binlerce askerin şehit olduğu Sarıkamış Harekatı'nın 106. yılı anma etkinliği, Sarıkamış ilçesinde yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgını nedeniyle sınırlı sayıda kişinin katılımıyla gerçekleştirildi. Peki Sarıkamış Harekatı nedir? Sarıkamış'ta ne oldu?

Sarıkamış Harekatı Nedir?

Sarıkamış Harekatı 22 Aralık 1914, 15 Ocak 1915 tarihleri arasında Sarıkamış bölgesinde gerçekleşmiş olan kara çatışmalarına verilen isimdir. Bu askeri girişim, Osmanlı İmparatorluğu askeri birliğinin yapmış olduğu taktiksel hata sonucu büyük bir başarısızlık olarak sonuçlanmıştır. I. Dünya Savaşı yıllarında Kafkas Cephesi’nde gerçekleşen bu harekat, sadece askeri ve maddi değil; aynı zamanda binlerce askerin soğuk ve hastalık nedeni ile ölmüş olmasından ötürü manevi anlamda da bir kayıp olmuştur.

Sarıkamış Harekatı Nedenleri

Sarıkamış Harekatı’nın düzenlenmesindeki öncül amaç, 1914 senesinin Kasım ayında Hasan İzzet Paşa komutanlığında 3. Ordu tarafından yenilgiye uğratılmış, dağılmış olan Rus güçlerinin tamamen yok edilmesidir. Hasan İzzet Paşa’nın, Rus güçlerini yenilgiye uğrattıktan sonra güçten düşmüş ordunun üzerine gitmek varken güçlerini 15 kilometre çekmiş olmasından dolayı böyle bir harekata ihtiyaç duyulmuştur.

Sarıkamış Harekatı’nın bir diğer amacı ise 93 Harbi’nin yenilgi ile sonuçlanması sonucu savaş tazminatı olarak Rusya’ya teslim edilmiş Batum ve Berlin Antlaşması ile yine Rusya’ya teslim edilmiş olan Ardahan, Artvin, Kars ve Sarıkamış topraklarının geri alınmasıydı. Enver Paşa bu toprakları Osmanlı İmparatorluğu sınırlarına geri katmak amacıyla kurgulamış olduğu harekatı 1914 senesinde 19 Aralık tarihinde sunmuştur. O sırada başkomutan vekilliği yapmakta olan Enver Paşa’nın yapmış olduğu bu öneri kısa zaman sonra Alman ve Osmanlı kurmay heyeti tarafından kabul edilmiştir.

Sarıkamış Harekatı’nın başarılı olması durumunda Osmanlı İmparatorluğu aynı zamanda Bakü petrollerine ulaşım sağlamış olacak, bu kaynaklar ise Alman İmparatorluğu tarafından sanayisini desteklemek için kullanılacaktı.

Sarıkamış Harekatı’nda Kimler Savaştı?

Sarıkamış Harekatı’nda görev alan 3. Ordu, Osmanlı İmparatorluğu’nun doğuyu korumaktan sorumlu olan ordusudur. Harekat, bu ordunun 9,10,11. Kolorduları ve 2. Süvari Tümeni’nden oluşmaktaydı. Harekatta görev alan toplam Osmanlı İmparatorluğu askeri sayısı ise 125 000 idi. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’nun karşısında 105 000 ile 135 000 civarı askerden oluşmuş olan bir ordu var idi. Bu ordunun 100 bin ile 120 bin askerden oluşan büyük kısmını Rus Kafkas Ordusu oluştururken, geri kalanı ise gönüllü olan Ermeni Tugayları’ndan oluşmaktaydı. Sarıkamış Harekatı süresince iki taraf da çok büyük kayıplar vermiştir.

Sarıkamış Harekatı’ndaki kayıplar

Harekat boyunca Osmanlı İmparatorluğu toplamda yaklaşık olarak 25 000 kayıp vermiştir. Dr. Ramazan Balcı’nın çalışmalarına göre en yakın sayı 23 000 olarak gösterilebilir. Bu sayının 5 000 kadarı Ruslara esir düşüp, tutuldukları kamplarda hastalık, bakımsızlık, açlık veya soğuktan şehit olmuştur. Bazı kaynaklarda Osmanlı ordusundan verilen 60 000 ile 90 000 şehitten söz edilmektedir. Bu bilginin abartılmış ve çarpıtılmış olduğu kesindir. 3. Ordu’nun 125 000 askerden oluştuğu düşünüldüğünde, 90 000 şehidin söz konusu olmadığı açık bir şekilde anlaşılabilir.

Harekatta sadece Osmanlı İmparatorluğu’nun 3. Ordu’su değil, Ruslar ordusu da büyük kayıplar vermiştir. 100-120 bin askerlik Rus-Kafkas ordusu ve 6-15 bin askerlik gönüllü gelmiş olan Ermeni tugayları ordusunda oluşan Rus güçlerinin 45 000 kişilik kayıp verdiği tahmin edilmektedir. Bu kayıpların 20 000’i ölmüş olan askerlerden, geriye kalan askerler ise yaralıdır.

Sarıkamış Faciasının Sorumlusu Kimdi?

Harekatın komutanları Enver Paşa, Hafız Hakkı Paşa, İhsan Paşa ve Galip Paşa idi. Harekat emri ise Enver Paşa tarafından verilmişti.Enver Paşa, harekatın oldukça riskli olduğunun farkındaydı, ancak Rusları bulundukları cepheden silme olasılığının bu riske değdiğini düşünüyordu. Enver Paşa karşı güçlerin zayıf olduğunu düşünüyor, ve özellikle çevirme manevralarına karşılık vermekte güçsüz olduklarını biliyordu. Enver Paşa bu fırsatı değerlendirmek için üç taraflı bir kıstırma manevrası ile Rusları cepheden silmek üzere birlikleri öne sürdü.

Harekat emrini Enver Paşa verdiğinden onun suçlu olduğu düşüncesine Enver Paşa’nın torunu Osman Mayapetek karşı çıkmaktadır. Osman Mayapetek yazmış olduğu Dedem Enver Paşa adlı kitabında harekatın başarısızlıkla sonuçlanmasının sebebinin komutanların Enver Paşa’nın emirlerini yerine getirmemiş olmaları olarak belirtir. Enver Paşa Sarıkamış Harekatı gerçekleştikten sonra 7 yıllık bir süre boyunca basında bu başarısızlık ile ilgili herhangi bir haber çıkmasını engellemiştir.

Enver Paşa’nın kaleminden Sarıkamış Harekatı öncesinde çıkmış olan Sarıkamış Vasiyetnamesi günümüzde Türk Tarih Kurumu’nun arşivlerinde muhafaza edilmektedir. Enver Paşa yazmış olduğu bu “vasiyetname”de Sarıkamış Harekatı’nda ölmesi durumunda eşine yardım yapılması tembih etmiş, kendisinin düşmanı yenmek için son dakikaya kadar mücadele edeceğini, gerekirse askerleri ile beraber taarruzda öleceğini söylemiştir. Ne var ki Enver Paşa için durum çok daha farklı olmuş, kendisi 3. Ordu komutanlık görevini 10 Ocak tarihinde Tuğgeneral Hafız Hakkı Paşa’ya vermiş, kendisi İstanbul’a doğru yola çıkmıştır.

Sarıkamış Harekatı Neden Başarısız Oldu?

Enver Paşa, Sarıkamış Harekatı’nın Alman ve Osmanlı kurmay heyetleri tarafından onaylanmasının üzerine harekata son şeklini vermek için Erzurum’a doğru yola çıktı. Daha öncesinde Rus güçlerine büyük bir darbe vurmuş olan 3. Ordu’nun komutanı Hasan İzzet Paşa ise harekatın başarısız olacağını ön görerek görevini bıraktı. Erzurum’da son şekli verilen harekatın taarruz emri 19 Aralık tarihinde Enver Paşa tarafından yayınlandı. Harekat bu tarihten 3 gün sonra, 22 Aralık’ta başlayacaktı.

Sarıkamış Harekatı’nın ilk iki günü büyük bir başarı ile sonlanmıştı. Ancak ikinci günün sonunda hava seyrini değiştirdi, sertleşen hava koşulları ordunun performansını büyük ölçüde etkiledi. Özellikle 3-4 Ocak gecesine gelindiğinde, kış çok daha fazla sertleşti. Yoğun şekilde yağan kar askerlerin çadırlarını yıktı, kullanılacak olan yolların tıkanmasına yol açtı. Yollar dağlık ve Osmanlı Ordusu da bu hava şartları ile başa çıkmak için gerekli olan donanımdan yoksun idi. Kar yağışının yoğunluğu ve soğuklar nedeni ile binlerce askerimiz donarak hayatını kaybetti. Donmaktan kurtulan askerlerin bir kısmı ise dizanteri veya tifo hastalıklarına tutularak şehit oldular.

Sarıkamış Harekatı Sonuçları

Enver Paşa harekatın başarısızlık ile sonuçlanmasından sonra İstanbul’a dönmüş, uzun bir süre boyunca herhangi bir basın- yayın organının Sarıkamış Harekatı ile ilgili halkı bilgilendirmesinin önüne geçmiştir. Halk, Sarıkamış Harekatı’ndan ve sonuçlarından çok uzun bir süre sonra haberdar olmuştur.

Ne kadar 1918 senesinin Mart ayında imzalanmış olan Brest-Litovsk Antlaşması ile Kars ve Sarıkamış Osmanlı İmparatorluğu’nun topraklarına geri katılmış olsa da bu durum uzun sürmemiştir. Yine 1918 senesinde Ekim ayında Mondros Ateşkes Antlaşması ile Brest-Litovsk Antlaşması ile sınırlarımızın içine aldığımız Kars ve Sarıkamış tekrardan elden çıkmış, antlaşmadan önceki sınırlara dönülmüştür.

Kaynak: AA, derstarih.com