Geçmişten günümüze "bıttım sabunu"nun uzun yolculuğu

Evin temizlik ihtiyacını karşılamak için annesinin yaptığı bıttım sabununu geçim kaynağı yaptı. Siirt’in Eruh ilçesi Bilgili köyüne bağlı Demirciler (Şıdada) mezrasında ikamet eden Tevfik Olca, bölgede bıttım sabunu yapımının bir gelenek olduğunu ve annesinin yaklaşık 50 yıldır evin temizlik ihtiyacını karşılamak için doğal yöntemlerle bıtım sabununu elde ettiğini söyledi.

Doğal yöntemlerle elde edilen bıttım sabununun nasıl yapıldığını annesinden öğrenerek meslek edindiğini belirten Olca, ilk dönemlerde sadece evin temizlik ve banyo ihtiyacını karşılayacak kadar ürettiklerini, daha sonraları ise gelen talep üzerine meslek haline dönüştürdüğünü söyledi.

“Bıttım sabunu yapmak atalarımızdan kalma bir meslek”

Bıtım sabunu yapılışının çok eskilere dayandığını ve köylülerin genelde kendi temizlik ihtiyacını karışılayacak kadar bıttım sabunu ürettiklerine dikkat çeken Olca, “1973'te Şırnak’ın Fındıklı beldesinden, Eruh’un Bilgili köyüne bağlı Demirciler mezrasına yerleştik. Meslek olarak doğal bıttım sabunu üreticiliği yapıyorum. Bıttım öğütme makinası aldım. Çocuklarımın yardımıyla bu işi yapmaya çalışıyorum. Toptancıların getirdiği bıttım ve menengiçlerin kilosunu 2 ile 2,5 TL karşılığında üretiyoruz. Ürettiğimiz bıttım sabunu yüzde yüz doğaldır. Geçimimizi bu işin işçiliğini yaparak sağlıyoruz. Bıttım sabunu, yapımı atalarımızdan kalma bir meslektir. Eskiden bu yana bıttım sabunu genelde temizlik amaçlı kullanılıyor. Köydeki her ev bıttım toplamaya giderdi. Toplanan bıttımlar kurutulur, silindir şeklindeki taşlarla üzerinden geçilerek öğütülür, kaynatılarak yağı çıkarılırdı. Bizim anne ve ninelerimiz bu işlerle uğraşırlardı. O dönemlerde kendi evlerinin temizlik ihtiyacını karşılayacak kadar bıttım sabunu yaparlardı.” dedi.

“Bu mesleği annemden öğrendim ve geçimimi bu işten kazanıyorum”

Annesinden öğrendiği bıttım sabunu yapımını sonradan meslek haline getirdiğini ifade eden Olca, “Şu anda seri üretime başladık. Yıllık 40-50 ton bıttım sabunu ürettiğimiz oluyor. Bıttımlar, olgunlaşmış ve mavi rengi alıp kurutulduktan sonra bize getirilir. Öğütme makinasıyla ince kıyılarak çıkarılır. Daha sonra öğütülmüş bıttımlar, daha önce kaynatılan kazanlara dökülür ve bir birine yapışmasın diye sürekli karıştırılır. Daha sonra yağını dışa vursun diye kül katılır. Bu işlem 15-20 defa devam eder. Bu işlem bütün yağı dışa vuruncaya kadar devam eder. Bu aşamadan sonra çıkarılan yağ, süzgeçten geçirilir ve temiz bir kazana konulur. Ardından yağın miktarına göre kostik madde konulur ve kaynatılır. Yaklaşık 5-6 saatlik bir kaynamanın ardından sabun olma aşamasına geldiğinde kendini göstermeye başlar ve içerde bulunan kalıplara doldurulur. Sabah erkenden kalıplardan çıkarılan sabunlar kurutulmaya bırakılır ve isteyene parçalar halinde veya kalıplar halinde teslim edilir.” diye konuştu.

“Olgunlaşmamış bıttım kullanıldığında maliyeti daha fazla olur”

Sabun yapımında kullanılan bıttımların olgunlaşmış olması veya olmamasının kalitede herhangi bir değişikliğe neden olmadığına vurgu yapan Olca, farkın sadece üretimde olduğunu ifade etti.

Olca, "Sadece üretimde fark ediyor. Çünkü olgunlaşmamış bıttım kullanıldığında maliyeti daha fazla olur. Eskiden anne ve ninelerimiz bıttım sabunu yapımında sadece kül kullanılırdı ama artık kostik madde kullanılıyor. Bu madde kaynama sıcaklığını 2 bin 500 dereceye kadar yükseltiyor. Kül kullanımında ise çok zahmetli oluyordu ve 5-6 kilo sabun için 2-3 gün boyunca sabunu kaynatmak zorunda kalıyorduk. Bunun dışında hem fazladan harcanan insan gücünün yanında, doğa için de iyi gelmediğini düşünüyorum. Çünkü bu madde bütün kozmetik ürünlerinde kullanılıyor.” dedi.

“Sedef ve cilt kanseri gibi hastalıklarda olumlu etkilerinin olduğu söylenir”

Bıttım sabununun ilk çıktığında mavi ve yeşilimsi bir renk aldığını ve bu sabunun yıllar geçtikçe beyazlaştığını belirten Olca, birçok cilt hastalığına da iyi geldiğini belirterek, sözlerini şöyle sürdürdü: "Hakiki sabun sürekli daha beyaza doğru renk değiştirir ve eskidikçe kullanılması daha güzel olur. Hem dayanıklı hem de sağlık açısından daha faydalı hale dönüşür. Bütün cildiye doktorları, bıttım sabununun cilde çok iyi geldiğini söyler. Hatta sedef ve cilt kanseri gibi hastalıklar için de kullanıldığı ve olumlu etkilerinin olduğu söylenir. Bıttım sabununun sahte olup olmadığını hiç kimse bilemez. Sahtesini yapan istediği rengi de verebilir. Bu sabunun doğal bir kokusu vardır. İnsan koklayınca doğal bıttım sabunu koktuğu hemen anlaşılır.”

“Boya katkılı sabunlar 3 ayda başka bir renge bürünür”

Bıttım sabununun zaman geçtikçe ve bekledikçe güzelleştiğini hatırlatan Olca, “Öbür yağlardan yapılan sabunlar, bekledikçe rengini bozuyor. Boya katkılı sabunlar zaten kendini 3 ayda gösterir ve direk başka bir renge bürünür. Kırmızımsı, kahvemsi veya siyahımsı bir renge dönüştürüyor. Bıttım sabunu, elinizi yıkadığınız zaman sahte sabunlar kadar köpürmez ama en zor lekeleri çıkarır. Sahte sabunlar daha çok köpürür ama lekeyi çıkarmaz. Yağ olarak kullanılan her şey sabun yapılabilir. Katkı maddeleri konularak sabuna dönüştürülebilir. Sadece renklendirici kullanılır ve bıttım sabununa yakın bir renk tutturulur. Başka bir şey yapılmasına gerek yoktur.” dedi.

“Bıttım sabunu elde etmek için 3 gün boyunca kazanlarda kaynatırdık”

Eski dönemlerde şimdiki imkânların bulunmadığını ve topladıkları bıttımları el değirmenleriyle öğüttüklerini belirten 90 yaşındaki Halime Olca, bıttım sabunu elde etmek için 3 gün boyunca hiç durmadan kazanlarda kaynattıklarını söyledi.

Bıttım sabununun nasıl yapılacağını çocuklarından Tevfik’e öğrettiğini belirten Olca, “İlk önce 3-4 kişi ile gidip kül için ağaç dallarını kesiyor ve bıttım sabunu için kullanılacak külü hazırlıyorduk. Bıttımları el değirmenlerinde öğütüyorduk. Daha sonra kazanlar da kaynattığımız suyun içine kül ve öğüttüğümüz bıttımları koyarak yağını çıkarıyorduk. Bu işlem tam 3 gün sürüyordu. 3 gün boyunca bıttım sabununu kazanlarda kaynatıyorduk. Bıttım sabununu sadece kendi ihtilacımız kadar yapıyorduk. Bıttım sabununu yapmayı oğlum Tevfik’e öğrettim ve o da bunu mesleğe dönüştürdü. Oğlum da şu an ekmeğini bu işten kazanıyor. Yaklaşık 120 kiloluk bıttımdan 23 kilo kadar yağ elde ediyoruz. 7 saatlik bir emeğin ardından elde ettiğimiz yağı, şu anda sabun yapma aşamasına getirdik. Bu işlem yaklaşık 5-6 saat devam edecek. Çok zahmetli ve emek isteyen bir iştir. İnsanlar 'Ben 25-30 TL’ye bıttım sabunu aldım.' diyor. Ama bu gerçeği yansıtmıyor. Çünkü bu işin maliyeti 40-45 TL’yi buluyor. Hakiki bıttım sabunu alacak bir insanın 60-65 TL’yi gözden çıkarması gerekiyor.” ifadelerini kullandı. (Murat Orhan-İLKHA)