İran`ın Nükleer Politikaları ve ABD`nin Anlaşmadan Çekilmesi -1

DOĞRUHABER/HABER MERKEZİ

ABD'nin nükleer meselesini bölgeyi ve dünyayı dizayn etmek için araçsallaştırdığı bilinen bir husustur. Asıl amacı kendi ulusal çıkarlarını dünyanın her yerinde güvence altına almak olan ABD, bu bağlamda ilişki geliştirdiği ülkelere çifte standart uygulamakta, İran'ın 1950'lerdeki nükleer politikasında olduğu gibi, bazı ülkelere nükleer desteğini bizatihi kendisi sağlarken kendisine tehdit olarak gördüğü ülkeleri nükleer enerjiye sahip olmak istedikleri için şeytanlaştırmaktadır.

14 Temmuz 2015'te Barack Obama başkanlığındaki Amerika Birleşik Devletleri (ABD) öncülüğünde P5+1 şeklinde formüle edilen ABD, İngiltere, Fransa, Rusya, Çin ve Almanya ile İran arasında Kapsamlı Ortak Eylem Planı anlaşması imzalandı. Anlaşma ile İran'ın nükleer faaliyetleri sınırlanacak ve uluslararası toplum tarafından izlenebilecek, bunun karşılığında İran'a uygulanan ekonomik yaptırımlar kademeli bir şekilde kaldırılacaktı. Anlaşma Türkiye tarafında memnuniyetle karşılandı. Dönemin Başbakanı Ahmet Davutoğlu, “İran'a yönelik ambargoların kalkması da bizim için olumlu bir gelişmedir. Hem Türkiye-İran ilişkilerinin seyri bağlamında hem de biz bu tür ambargoların kalıcı etki yapma bakımından sınırlı olduğu kanaatini hep gündeme getirdik. O bakımdan hayırlı olmasını diliyorum. Her zaman Türkiye, küresel ve bölgesel barışı destekleyecek adımların yanında olacaktır.” diyerek memnuniyetini ifade etti. İsrail ise anlaşmayı “kötü bir hata” olarak niteleyerek memnuniyetsizliğini dile getirdi.  İran'ı kendi varlığı için tehdit olarak gören Suudi Arabistan da anlaşmaya müzakere sürecinden itibaren karşı çıktı ve Batı'yı İran'ın nükleer yakıt üretmesi hâlinde başta Suudi Arabistan olmak üzere diğer bölge ülkelerinin de buna yöneleceği konusunda uyardı; anlaşmanın İran'ı bölgede daha da güçlendirdiğini iddia etti.

Anlaşmanın imzalanmasının üzerinden geçen yaklaşık 3 yıllık sürede ABD'de başkanlık değişimi yaşandı. Demokrat Obama'nın yerine İran'la yapılan anlaşmayı ABD başkanlık seçim süreci boyunca “tarihin en kötü anlaşması” diye niteleyerek sert biçimde eleştiren Cumhuriyetçi Donald Trump geçti. Her fırsatta anlaşmayı eleştiren, ya yeni bir anlaşma yapılacağını ya da anlaşmadan çekileceğini söyleyen Trump, 8 Mayıs 2018'de anlaşmadan çekildiklerini açıkladı. Anlaşmadan çekilmesine;

1. İran'ın Hizbullah ve HAMAS gibi ABD'nin terörist gördüğü grupları desteklemesi,
2. İran'ın hâlâ nükleer silah elde etmeye çalışması,
3. İran'la anlaşmanın yeniden görüşülerek onun nükleer silah elde etme çabasından vazgeçirilemeyeceğinin anlaşılması gerekçelerini ileri sürdü.

ABD'nin anlaşmadan çekilmesine karşılık İran ABD'yi, sözlerini yerine getirmemekle suçladı. İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhanî İran'ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerine yeniden dönebileceğini ama önceliklerinin anlaşmayı korumak olduğunu söyledi. Son olarak İran dinî lideri Ali Hamaney, İran Atom Enerjisi Kurumu'na 190 bin santrifüj* üretilmesi talimatını vererek İran'ın hem yaptırımlara hem de nükleerden el çekip sınırlandırmalara gitmeye tahammül etmeyeceğini söyledi. Diğer taraflar anlaşmanın devamından yana görüş belirtse de ABD tarafından yeniden uygulanması beklenen ekonomik yaptırımlara karşı tedbir arama yoluna gittiler. ABD-İran ilişkileri tarihine bakıldığında, ABD'nin İran'a nükleer enerji konusunda 1979 Devrimi öncesi ve sonrası şeklinde iki farklı yaklaşıma sahip olduğu görülmektedir. İlkinde destekleyen ABD, devrim sonrası tutumunu tam tersi istikamette değiştirmiştir.

İRAN'IN NÜKLEER ÇALIŞMALARININ TARİHÇESİ VE NÜKLEER ANLAŞMA

İran'ın nükleer enerji politikaları erken bir tarihte, 15 Nisan 1957'de, ABD ve İran arasında imzalanan “Atomun Sivil Kullanımına Dair İş Birliği Anlaşması” ile olmuş; İran 1958 yılında Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA)'na üye olmuştur. ABD, Soğuk Savaş döneminin bu sıcak döneminde SSCB'nin “Ortadoğu”da yükselişini İran üzerinden dengelemek istemiştir. İran'daki nükleer araştırma merkezi 1959'da, ilk nükleer araştırma reaktörü 1967'de kurulmuştur. 1970 yılında “Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT)”nı imzalayan İran, bu tarihten sonra Batılı ülkelerin yoğun nükleer enerji yatırımlarına merkez olmuş, ABD tarafından “en çok gözetilen ulus” kabul edilmiştir. 1979 yılında Ayetullah Humeynî öncülüğünde gerçekleştirilen devrim, İran'da rejimi değiştirmiş; yeni yönetim nükleer faaliyetleri, Batılı ülkelerin yatırımlarının durması, masraflı olması ve İslam'a aykırı olduğu gerekçeleriyle askıya almıştır. 1980'de başlayıp sekiz yıl süren İran-Irak Savaşı ve bu savaşta Batı'nın Irak'a verdiği destek karşısında kuşatılmışlık hissine düşen İran, 1984 yılında nükleer çalışmalara tekrar başlamıştır. Bu tarihten sonra İran SSCB ile yakınlaşmış, Almanlar tarafından yapımı başlatılan Buşehr nükleer santralinin yeniden inşası 1995'te SSCB'nin devamı olan Rusya'ya verilmiştir. İran ayrıca Çin'le de yakınlaşmış, uluslararası sistemin tahammül sınırları içinde nükleer faaliyetlerini kısmen açıktan, kısmen gizli olarak yürütmüştür.

2002 yılına gelindiğinde İran'ın gizli nükleer faaliyetleri açığa çıkmış ve uluslararası kriz haline gelmeye başlamış; bu dönemde Avrupa Birliği (AB)'nin faaliyetleri süreci biraz yumuşatmış ancak 2005'te Mahmud Ahmedinejad'ın İran Cumhurbaşkanı seçilmesi sonrasında ilişkiler iyice gerilmiştir. 2006 yılında İran'a Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) yaptırımları uygulanmaya başlamış, aynı yıl ABD, İran ile nükleer müzakereleri doğrudan yürütmeyi kabul etmiştir. 2013 yılında Cenevre'de 6 aylık geçici bir anlaşmaya varılmış, burada kabul edilen Ortak Eylem Planı'na göre İran'ın nükleer faaliyetlerini kısıtlamasına, UAEA'nın nükleer faaliyet alanlarını denetlemesine izin vermesine; buna karşılık İran'a uygulanan ekonomik yaptırımların gevşetilmesine karar verilmiştir. 14 Temmuz 2015'te imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı ile özetle İran'ın, nükleer bomba üretmek için gerekli olan, zenginleştirilmiş uranyumu üretecek santrifüjlerin üçte ikisini kaldırması, zenginleştirilmiş uranyum stokunun %98'ini elden çıkarması; karşılığında ise İran'a uygulanan ekonomik yaptırımların kaldırılması kararlaştırılmıştır. Anlaşmanın gereklerinin yerine getirilip getirilmediğinin tespiti ise tarafların yılda iki defa yapacağı bakanlar düzeyindeki toplantılara bırakılmış, teknik hususların takibi için UAEA görevlendirilmiştir. UAEA İran'ın bugüne kadar anlaşma koşullarına uyduğunu raporlaştırmış, bu doğrultuda, Trump başkanlığındaki ABD dâhil, taraflar anlaşmanın uygulandığını kayıt altına almışlardır. Anlaşmanın koşulları gerçekleşmiş olmasına rağmen ABD İran'a uyguladığı yaptırımları tam olarak kaldırmamış, “İran'ın Suriye politikası, terörizme destek vermesi ve insan hakları ihlalleri” gibi iddiaları gerekçe olarak göstermiştir. Nihayet 8 Mayıs 2018'de Trump ABD'nin nükleer anlaşmadan çekildiğini açıklamıştır. 

ANLAŞMANIN DİĞER TARAFLARI SÜRECE NASIL BAKIYOR?

ABD, nükleer anlaşmayı çok taraflı hale getirip uluslararası kamuoyuna mal etmiştir. Anlaşmanın Almanya hariç tüm tarafları BMGK üyesidir, bu ülkelerin 3'ü Avrupa ülkesidir. İran'a uygulanan ekonomik yaptırımlar bu ülkeyle iş yapan Avrupalı firmaları kayda değer oranda etkilemektedir. Bu yüzden anlaşmanın taraflarından olan Almanya, Fransa ve İngiltere dışişleri bakanları ABD'ye bir mektup yazarak anlaşmanın kısmen devam etmesi ve eczacılık, sağlık bakımı, enerji, otomobil, sivil havacılık, alt yapı ve bankacılık gibi sektörlerin İran'a uygulanması düşünülen yaptırımların dışında kalması talebinde bulundular. Trump'ı anlaşmadan çekilmeme yönünde ikna etmeye çalışan, en azından anlaşmanın kısmen devam etmesini talep eden bu ülkelerin İran'a yaptırımlar yeniden başladıktan sonra nasıl tavır takınacağı bilinmemektedir. Örneğin Fransa, Türkiye'nin Afrin'e yönelik “Zeytindalı Harekâtı”ndan sonra yakınlaştığı ABD ile ilişkilerini bölgenin farklı noktalarına da taşıyarak İran Nükleer Anlaşması'nın yeniden müzakere edilmesi gerektiğini ifade etti. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, anlaşmanın yeni hâlinde “İran'ın balistik füze programına ve Tahran'ın bölgedeki etkinliğinin azaltılmasına yönelik hükümlerin de” olması gerektiğini söyleyerek “bölgesel güçlerin yanı sıra elbette Rusya ve Türkiye'nin de bu sürece dâhil olmasını istiyoruz” dedi. Diğer taraftan Fransa ABD'nin İran politikasının bölgede istenmeyen sonuçlar doğurabileceğini düşünmektedir. Fransa Dışişleri Bakanı Jean-Yves Le Drian, ABD'nin İran'a yönelik yeni yaptırımları “İran'daki muhafazakârların gücünü artıracak ve bu da müzakere etmek konusunda Cumhurbaşkanı Hasan Ruhanî'yi zayıflatacak. Sonuç olarak bu, bölgeyi bugün olduğundan daha fazla riske atabilir.” şeklinde konuştu. Buradan hareketle Fransa'nın, İran Nükleer Anlaşması'nı sonlandırmak yerine, ABD'nin taleplerine göre yeniden müzakere etmeyi istediği söylenebilir.

Fransa ile benzer bir yaklaşımın, anlaşmanın diğer bir tarafı olan Rusya tarafından da desteklendiği ileri sürülebilir. 24 Mayıs'ta Macron'la İran Nükleer Anlaşması'nı görüşen Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, “ABD Başkanı görüşmeler için kapıları kapatmıyor. Mesele şudur ki bu anlaşmanın birçok yanı kendisine uygun değil, fakat prensipte İran ile anlaşmaya varılabileceği olasılığını dışlamıyor. Ancak bu çift yönlü bir yol olabilir, bu nedenle eğer bir şeyi muhafaza etmek istiyorsak durumu fazladan kötüleştirmek değil, kapıları müzakere süreci ve nihai sonuç için açık bırakmak gerekiyor. Ben hâlâ her şeyin kaybedilmediğini düşünüyorum.” diyerek anlaşmanın yeniden müzakere edilmesi gerektiğini ifade etti. Rusya, bunun her durumda anlaşmanın iptalinden iyi olacağı görüşündedir. Anlaşmayı küresel bir kazanım olarak gören Çin'in de dâhil olduğu tüm taraflar, anlaşmayı sürdürmek için uygun bir formül arayışına girdiler. İran'ın AB'den, ekonomik avantajlarını yitirmeyeceklerine dair, 60 gün içinde güvence istemesi üzerine AB ilk adım olarak 1996 tarihli Engelleme Mevzuatı'nı devreye soktu. ABD'nin 1996 yılında Küba, İran ve Libya ile ticaret yapan yabancı firmaları cezalandırmak istemesi üzerine kabul edilen yasa Avrupalı şirketleri ABD'nin nükleer anlaşmadan çekilmesi sonrasında devreye girecek yaptırımlara bağımlı olmaktan kurtarmaktadır. Bu gelişmeyle ilgili olarak AB'den bazı firmaların ABD yaptırımlarından muaf tutulabilmesinin imkân dâhilinde olabileceği açıklaması yapılarak “ilgili firmaların İran'la yaptıkları ticareti sona erdirmek için zamanı var” denildi. Bu yasa 1996 yılında ABD'ye geri adım attırmış, bu yüzden uygulanmamıştı ancak günümüzde aynı sonucu doğurup doğurmayacağı henüz tam anlamıyla belli değildir.    

*NOT: Santrifüj cihazı, yoğunluklara bağlı olarak, içerisine yerleştirilen karışımların birbirinden ayrılmasına yarayan cihazdır. Uranyum zenginleştirmede kullanılır.

- Devamı yarın…