AK Parti Kütahya Milletvekili İdris Bal, Başbakan Tayyip Erdoğan`a sunduğu raporunda, başkanlık sisteminin avantajını "Başkan halk tarafından seçilir. Güvenoyuna ihtiyaç olmadan bakanları meclis dışından seçer" diye özetledi

A. Başkanlık Sistemi Nedir?

Türkiye`de zaman zaman gündeme gelen fakat bir türlü hayata geçirilmesi için fırsat bulunamayan başkanlık sistemi, önyargılardan uzak bir şekilde net olarak tanımlanmalıdır. Başkanlık sistemi kuvvetlerin çok net ve katı şekilde ayrıldığı bir modeldir. Özellikle şu üç madde başkanlık sisteminin belirleyici unsurlarıdırlar. a. Başkan doğrudan halk tarafından ya da halk oylaması sonucu görevlendirilen temsilciler tarafından seçilir. Başkan hem yürütme organının hem de devletin başı olarak görev yapar. b. Başkanın görev süresi bellidir ve meclis tarafından görevden alınamaz.

Diğer yandan yasama organı olan ve yine halk oylamasıyla seçilen üyelerden oluşan meclisin de çalışma süresi bellidir ve başkan tarafından feshedilemez. c. Başkan, güvenoyuna gerek duymaksızın atadığı hükümeti yönetir ve yönlendirir. Devlet başkanlığı ve hükümet başkanlığının aynı kişide bulunduğu sistemlere başkanlık sistemleri denilmektedir. Başkanların göreve gelmesi, temsilci seçimlerinden ayrı bir genel seçimle gerçekleşebilir ya da yasama kurumlarının yetkisine bırakılmış olabilir. Her iki durumda da, başkan seçildikten sonra, parlamentoya karşı sorumlu değildir ve parlamentonun güvensizlik oyu ile düşürülemez.

Bununla beraber, başkanın önerileri yasama kurumunca kabul edilmeyebilir, çıkarılan yasalar da başkan tarafından veto edilebilir. Başkanlık sisteminde yürütme kuvveti bir başkana, yasama kuvveti bir veya iki meclisten kurulu bir organa ve yargı kuvveti de bağımsız mahkemelere bırakılmıştır. Hem yasama hem de yürütme organının da halk tarafından seçimle başa gelmesinden ve birbirleri üzerinde göreve son verme yetkisi olmadığından dolayı, sahip oldukları konumları güçlüdür ve kuvvetlerin tek elde toplanması imkansıza yakındır. Başkan ile meclis her ne kadar birbirinden bağımsız olsa da, fren ve denge (check and balance) denilen bazı mekanizmalar sayesinde uyumlu çalışmak zorundadırlar. Örneğin yasama organı olan meclisin çıkardığı bir yasayı başkanın veto etme hakkı vardır.

Aynı zamanda başkanın aldığı üst düzey bürokratları atama kararları ve uluslararası anlaşmalar da meclis tarafından gözden geçirilebilir. Diğer yandan başkanlık sisteminde yargının da güçlü bir yapısı vardır. Yüksek yargı mensuplarının atanabilmesi için hem başkanın ataması, hem de meclisin onaylaması gerekir.

Yasama ve yürütmenin çok keskin şekilde birbirinden ayrıldığı bu sistemde, iki erkin de onayını alarak göreve başlayan yargı mensuplarının meşruiyeti de daha güçlüdür. Ayrıca yargı mensupları görevlerini belli bir süre için değil, emeklilik, ölüm yada meclisin görevden alması durumlarına kadar sürdürürler. Bu güvence de yargının daha bağımsız ve sağlıklı karar almasını sağlar. Başkanlık sistemi ve parlamenter sistem karşılaştırılırken, "alışık olduğumuz", "yerli" veya "bilmediğimiz", "yabancı" gibi kavramlarla değil, verimlilik, etkinlik, reel ihtiyaçlara cevap verebilirlik, sorun çözme gibi daha akılcı ölçütlerle ele alınmalıdır.

B. Başkanlık Sisteminin Avantajları

1 Parlamenter sistemin en başta gelen zaaflarından biri olan koalisyonlar başkanlık sisteminde olamaz. Yasamanın ve yürütmenin ayrı seçilmesinden ve bakanların meclis dışından seçilmesi ve güvenoyu almaya ihtiyaç duymamalarından dolayı hükümet kurmak kolay ve hızlı olacaktır.

2 Başkanlık sisteminin en belirgin özelliği istikrar ve etkinlik sağlamasıdır. Başkanın ve kongrenin/meclisin görev süreleri belli olduğundan ve bu süre sona ermeden görevden azledilme/düşürülme gibi ihtimallerin bulunmamasından dolayı yasama ve yürütmede devamlılık olacaktır ve bu durum istikrarı getirecektir.

3 Yürütme organına bir yandan yetki verip, bir yandan da farklı organlarla onu frenlemek yerine, icrada serbest bırakmak fakat denetleme mekanizmalarını etkin kılmak ülke adına daha faydalı olacaktır.

4 Demokrasi için önem arz eden güçler ayrılığı prensibi bakımından, parlamenter sistemde yasama ve yürütme iç içe olduğundan, başbakan aynı zamanda yasamanın da içinde yer aldığından, yasama ve yürütmenin ayrı güçler olması ve karşılıklı denetim tam sağlanamamaktadır. Başkanlık sistemi parlamento ile yürütmeyi ayırdığı için iki güç arasındaki ayrım daha gerçekçidir ve aslında yasamayı güçlendirmektedir. Bu nedenle başkanlık sisteminde milletvekili bağımsızlığı ve milletvekillerinin gücü daha da artmaktadır.

5 Demokrasilerde meşruiyetin kaynağı halk ise, halktan korkmamak, halkın doğrudan seçtiği ve halka karşı hesap verecek bir başkandan çekinmemek gerekir. Son düzenlemelere kadar Türkiye`deki parlamenter sistemde meclisin seçtiği, halk tarafından seçilmeyen ve halka hesap verme durumu olmayan bir cumhurbaşkanı vardı. Hatta 1982 Anayasası ile halkın seçmediği ve aslında sembolik olması gereken cumhurbaşkanına çok yetki verilmişti. Özellikle bir dönem önceki Cumhurbaşkanı Sayın Ahmet Necdet Sezer, Kanun Hükmünde Kararnameler üzerinde bile tasarrufta bulunma çabaları içine girmişti; hükümetlere karşı yetkilerini sonuna kadar kullanmıştı ve ciddi bir muhalefet görevi üstlenmişti. Bu durum ise sistemde bazı tıkanıklıklara yol açmıştı.

6 Başkanlık sistemi için ülkenin eyaletlere bölünmesi şart değildir. Zaten çok katı formüle edilmiş bir başkanlık sistemi de yoktur. Örnekten örneğe değişmektedir. En başarılı örnek olan ABD`den bazı Latin Amerika ve Afrika ülkelerine, Güney Kore ve Afganistan`a kadar birçok ülkede başkanlık sistemi uygulanmaktadır. Fransa ve Rusya gibi ülkelerde ise yarı başkanlık olarak kabul edilebilecek bir sistem bulunmaktadır. Bu bağlamda, başkanlık sisteminin peşinen Türkiye`de bölücülüğü güçlendirmesi söz konusu olamaz. Aslında bölücülüğe yürütmedeki zaaflar, verimsizlik, ekonomik sorunlar, anti demokratik uygulamalar yardımcı olmaktadır.

7 İstikrar amacına yönelik Türkiye`de uygulanan seçim barajlarının da başkanlık sistemi eğer kabul edilirse bir anlamı kalmayacaktır ve temsilde hakkaniyet sorunu böylece çözülecektir. Çünkü başkanı halk seçeceğinden yürütmede bir istikrar olacak, yasamada ise çok seslilik demokrasiyi daha da güçlendirecek, yasamanın meşruiyetini artıracaktır.

8 Başkanlık sisteminde kuvvetler ayrılığı çok net olduğu için, devleti yöneten erkler kendi sahalarında daha fazla uzmanlaşma imkânı da bulacaktır. Sadece yasama görevine odaklanan milletvekilleri, yürütmenin telkinleriyle yasa çıkarmak yerine ileriyi düşünerek, yasaların artılarını-eksilerini göz önüne alarak yasa yapacaklar, daha sağlıklı, popülist olmayan yasalar çıkarmaya odaklanacaklardır. Aynı zamanda, sadece yürütmeye odaklanan bakanlar da, milletvekili olmayacakları için seçmen ve seçim bölgesi baskılarından uzak bir şekilde yürütmenin etkinleşmesi için çalışacaklardır.

9 Fren ve denge mekanizmaları sayesinde, yasama ve yürütme birbiri üzerinde kontrol sahibi de olacaklardır. Bu da yasama ve yürütmede keyfiliği engelleyecektir.

10 Başkanlık sistemini "diktatörlüğe" yol açacağı iddiasıyla eleştirenlerin aksine parlamenter sistemdeki başbakan, başkanlık sistemindeki başkandan daha güçlü ve yasama üzerinde daha etkindir. Başkanlık sistemi ile birlikte parlamenter sistemdeki başbakanın yasama organı üzerinde mutlak hâkimiyet sahibi olması önlenecek, yasama başkandan bağımsız çalışacağı için "Tek Adam" yönetimleri ortaya çıkmayacaktır. Ayrıca yürütme organının yapısından dolayı acil durumlarda ve krizlerde çok hızlı karar alma ve uygulama mümkün olacaktır.