Yezid bin Talha bin Rükane`den (radiyallahu anh) rivayet edilmiştir. Dedi ki Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Her dinin bir ahlakı vardır. İslam`ın ahlakı da hayâdır." (İmam Malik: Muvatta, Beyhaki: Şuab-ul iman)

Ebu Ömer el Kurtubi Muvatta üzerine yazdığı "et Temhid" ve "el İstizkar" adlı iki şerhinde hadisin tamamını şöyle zikretmiştir: Muaz bin Cebel (radiyallahu anh)’den rivayet edilmiştir ki Hz. Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurmuştur: "Her dinin bir ahlakı vardır. İslam`ın ahlakı da hayâdır. Hayâsı olmayanın imanı yoktur."

Hayâ yani utanma duygusu, bir değişiklik ve kırılma halidir ki, insana kınandığı ve ayıplan¬dığı çirkin bir işten dolayı arız olur. Hayâsı tam olanlar, çirkin ve hoşa gitmeyen her iş ve hareketten, bayağı ve adi sözden kaçınırlar. İnsandan bu güzel haslet kalktığı zaman insan her fenalığı yapa¬bilecek duruma gelir ve kimseden çekinmeden pervasızca çeşitli rezaletler işler. Bu nedenle İmrân bin Husayn (radiyallahu anhümâ)’dan rivayet edildiğine göre Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem: “Hayânın tamamı hayırdır” buyurdu (Müslim.)

İmam Nevevî (rahimehullah) der ki:

“Âlimler hayânın ne olduğunu şöyle anlatırlar: Hayâ insanı her türlü kötülükten alıkoyan bir huydur. İnsanın kimlere karşı ne gibi görevleri varsa, bu görevleri aksatmamasını sağlar. Bize gelen rivayete göre Ebü’l-Kasım Cüneyd-i Bağdâdî (rahimehullah) şöyle demiştir: "Hayâ, Mevlâ’nın sayısız nimetlerini görme ve bu nimetler karşısında ne kadar kusurlu olduğunu fark etme hâlidir." (Feth-ül Bari)

İbn-u Kayyım da şöyle demiştir:

"Hayâ", "Hayat"tan alınmıştır. Yağmura da "Hayâ" denir çünkü toprak, bitkiler ve canlılar onunla hayat buluyor. Dünya ve ahiretin hayatı da bu hayâ iledir. İçinde hayâ bulunmayan kimse dünyada ölü, ahirette de bedbahttır. Hayânın azlığı ile gayretsizlik arasında bir uyum vardır. Her biri diğerini ısrarla ister. İsyan ettiğinde Allah (celle celaluh) `tan utanan kimse onunla karşılaştığında cezalandırmasından da utanır. Allah Teâlâ`nın isyanından utanmayan cezasından da utanmaz. (Münavi)

Zerkani, Hadis-i şerifte geçen "Her dinin bir ahlakı vardır." Cümlesini şöyle açıklamıştır: "Yani her dinde bir çeşit seciye, huy teşri edilmiş ve bu dinin mensuplarına özgü bir ahlak kılınmıştır."

O halde Müslümanların ahlakı hayâdır. Hayâ Müslümanlara has bir huy, bir karakterdir. Hayâ ile İslam arasında, hayâ ile iman arasında kuvvetli bir bağ bulunmaktadır.

Yukarıda zikrettiğimiz hadis-i şerif ve bu konuda varid olan diğer hadisler ve ulemanın beyanatı bu gerçeği açıkça ifade etmektedir.

Muaz bin Cebel`den (radiyallahu anh) rivayet edilmiştir; Dedi ki Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem: "İslam`ı iki hasletle süsleyin" buyurdu. Biz: "O iki haslet nedir?" dedik. "Hayâ ve yalnız Allah için müsamaha göstermektir." buyurdu.

Ebu Hureyre`den (radiyallahu anh) Resulullah sallallahu aleyhi ve sellemin şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: "Hayâ imandandır. Ümmetimin en hayâlısı Osman`dır" (İbn Asakir/Camiu-s Sağir) diğer bir rivayette de “İman yetmiş (veya altmış) küsur şubedir, Hayâ da imanın şubelerinden biridir.” (Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn-u Mâce)

İbn-i Ömer (radiyallahu anhümâ)’den de rivayet edildiğine göre Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem, utangaç kardeşine bu huyunu terk etmesini söyleyen Medineli bir Müslüman’ın yanından geçerken ona: “Onu kendi haline bırak; zira hayâ imandandır” buyurdu. (Buhârî, Müslim, Tirmizî, Nesâî, İbn-u Mâce.)

"Hayâ yaratılıştan da gelebilir, sonradan da edinilebilir. Ancak bunu dine uygun kullanmak çaba, bilgi ve niyeti gerektirir. İşte bu sebeple imandan olur. Ayrıca taati yapmaya, günahtan kaçınmaya yönlendirdiği için de imandandır. Hem hayâ bir bakıma geri kalan iman şubelerini yapmaya sevk eden bir etkendir. Çünkü hayâlı kişi dünya ve ahirette rezil olmaktan korkarak Allah`ın emirlerini tutar, yasaklarından sakınır. (Feth-ul bari)

Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem insanı gerçek mü’min yapacak özelliklerden biri olan hayâyı, önemi sebebiyle zikretmekte ve utanma duygusunun, iman ağacının vazgeçilmez bir dalı olduğunu açıklamaktadır. Şu halde...