Çin’in Chang’e-6 görevi, Ay’ın gizemli uzak yüzünden ilk kez örnek toplayarak Ay tarihinde bir ilke imza attı. Özellikle Güney Kutbu–Aitken Havzası’ndan alınan bu kadim kayaçlar, milyarlarca yıl öncesine ait volkanik patlamalar, Ay’ın manyetik alanındaki şaşırtıcı bir yeniden canlanma ve son derece kuru, kimyasal olarak tükenmiş bir manto gibi olağanüstü jeolojik sırları açığa çıkardı.
Ay’ın ön (dünyaya bakan) ve arka yüzü gözle görülür biçimde farklıdır: manzaraları, kabuk kalınlıkları ve volkanik aktiviteleri belirgin biçimde ayrışır. Bilim insanları bu farkın nedenini yıllardır net olarak açıklayamıyordu. Bu durum, Çin’in 3 Mayıs 2024’te fırlattığı Chang’e-6 göreviyle değişti. Görev, Ay’ın uzak yüzündeki Güney Kutbu–Aitken Havzası’ndan (SPA) 1.935,3 gramlık ay toprağını dünyaya başarıyla getirdi. Örnekler 25 Haziran 2024’te Dünya’ya ulaştı.
Önceki araştırmalar, SPA’nın yaklaşık 4,25 milyar yıl önce meydana gelen devasa bir çarpışma sonucu oluştuğunu ve bu olayın bir trilyondan fazla atom bombasına eşdeğer enerji açığa çıkardığını öne sürüyordu. Ancak bu çarpmanın Ay’ın jeolojisi ve iç ısısı üzerindeki etkisi uzun süre belirsizliğini korumuştu.
Son bir yılda, Çin Bilimler Akademisi’ne (CAS) bağlı Jeoloji ve Jeofizik Enstitüsü (IGG), Ulusal Astronomi Gözlemevleri (NAOC) ve Nanjing Üniversitesi gibi önde gelen araştırma kurumlarının yaptığı analizler, dört çığır açıcı keşif sundu. Bu sonuçlar, Nature dergisinin dört ayrı kapak konusuna dönüştü.
CAS üyesi ve IGG araştırmacısı Prof. Fuyuan Wu’ya göre, SPA’yı oluşturan çarpmanın derin jeolojik etkileri ilk kez bu dört çalışma aracılığıyla bir bütün olarak ortaya kondu.
Bu dört temel bulgu şu şekilde özetleniyor:
Uzun Süren Volkanik Aktivite
Uzak yüzeyde iki farklı volkanik dönem belirlendi: İlki 4,2 milyar yıl, ikincisi 2,8 milyar yıl önce. Bu da volkanizmanın, sanılandan çok daha uzun — en az 1,4 milyar yıl — sürdüğünü gösteriyor.
Değişken Manyetik Alan
Bazalt parçacıklarındaki eski manyetik alan ölçümleri, Ay’ın manyetik alanının 2,8 milyar yıl önce tekrar güçlendiğini ortaya koydu. Bu durum, manyetik alanı oluşturan Ay dinamosunun sürekli değil, dönemsel olarak çalıştığını düşündürüyor.
Asimetrik Su Dağılımı
Uzak yüzeyin mantosunda, ön yüze kıyasla çok daha az su bulunduğu tespit edildi. Bu da uçucu (volatil) elementlerin Ay’ın iç yapısında eşit dağılmadığını ve Ay’ın asimetrisinin bir başka yönünü ortaya koyuyor.
Manto Tükenme İzleri
Bazaltlardaki jeokimyasal veriler, aşırı tükenmiş (ultra-depleted) bir manto kaynağına işaret ediyor. Bu durum, ya ilk dönemden kalma fakirleşmiş bir manto yapısı ya da büyük çarpışmaların tetiklediği yoğun erime süreciyle açıklanıyor. Böylece çarpışmaların Ay’ın derin iç yapısında oynadığı rol daha net ortaya konmuş oldu.
İlk örnek analizleri, NAOC ve ortak kurumları tarafından yayımlandı. Bu çalışmalar, örneklerin fiziksel, mineralojik ve jeokimyasal özelliklerini tanımladı. Çin Bilimler Akademisi’ne bağlı Guangzhou Jeokimya Enstitüsü ise 2,8 milyar yıl öncesine ait uzak taraf volkanik etkinliğini doğrulayarak bunu fakirleşmiş mantoya bağladı. IGG ise SPA’nın yaşını 4,25 milyar yıl olarak belirleyerek, Güneş Sistemi’nin erken dönem çarpışmalarını incelemek için önemli bir referans noktası sundu.
