Batı’da haritalar 15’inci yüzyılda oluşmaya başlamış. İslam coğrafyasındaysa 800’lü yıllarda Abbasi halifesi Me’mun döneminden kalma haritalar bulunuyor. Uzmanlar Piri Reis’in yaptığı haritaların sayısı konusundaysa anlaşamıyor...

Piri Reis’in 1513 tarihli dünya haritası gizemini 500 yıl sonra da korumaya devam ediyor. Batılı bilim insanları haritanın önemini Kolomb haritasına dayandırıyor. İslam Uygarlığında Bilim ve Teknoloji üzerine çalışmaları ve çok sayıda kitapları bulunan, akademik çalışmalarını Almanya’da sürdüren Prof. Dr. Fuat Sezgin ise İslam coğrafyasındaki denizcilerin ve haritacıların Kolomb öncesi dönemdeki başarılarına dikkat çekiyor.

Günümüz coğrafya bilgileri çoğunlukla Avrupa kaynaklı olduğu için özellikle İslam coğrafyasındaki bilim ve coğrafya çalışmaları yeniden tartışılmaya başlanıyor.

İslam coğrafyasındaki haritaları ve önemini gündeme getiren diğer bir isim ise İstanbul Üniversitesi’nde Osmanlı Bilim Tarihi derslerini veren Prof. Dr. Mustafa Kaçar.

Sadece Akdeniz

Piri Reis’in Akdeniz dışına çıkmadığı biliniyor. Ama yaptığı dünya haritasında 20’den fazla haritadan yararlandığını eseri Kitab-ı Bahriye’de açık bir anlatımla dile getiriyor. Yararlandığı haritalar arasında İslam coğrafyasında hazırlanmış haritalar önemli bir yer tutuyor.

Boyut Yayıncılık’ın yayınladığı Piri Reis Kitapları dizisi bilinen bilgileri derlemesinin yanı sıra çok sayıda bilim insanının yeni ve özgün çalışmalarına da yer veriyor.

İslam uygarlığında Bilim ve Teknoloji konusunda dünyanın kabul ettiği en önemli bilim insanlarından Fuat Sezgin’in uzun araştırmalar sonucundaki yeni tezleri şöyle:

“Amerika kıtasının muhtemel bir Kolomb öncesi keşfi konusu 20. yüzyılın ikinci yarısında birçok bilim adamının zihnini meşgul etmiştir. Gavin Menzies tarafından kaleme alınan 1421: Çin’in Dünyayı Keşfettiği Yıl adlı kitabın yayınlanmasıyla bu konuya olan ilgi son zamanlarda bir kez daha ciddi şekilde artmıştır.

Emekli bir denizaltı komutanı olan yazar, kitabının uzmanlardan çok geniş bir kesime hitap ettiğini iddia etmektedir.

Menzies’e göre, halen James Ford Kütüphanesi’nde bulunan Sir Thomas Phillips koleksiyonunda özellikle bir harita dikkatini çekmişti. Venedikli kartograf Zuane Pizzigano’nun adını taşıyan harita 1424 tarihlidir. Menzies’in bu haritaya olan ilgisi esas olarak Batı Atlantik’te görülen Satanazes, Antilia, Saya ve Ymana adlı dört adadan kaynaklanmaktadır. Menzies, Antilia ve Satanazes’in Karayip Denizi’nde bulunan Puerto Rico ile Guadeloupe olduğu “... ama bunun da aslında birilerinin adaları Kolomb’un Karayipler’e ulaşmasından yetmiş yıl kadar önce dolaştığı anlamına geldiği’ sonucuna varmıştır.” Fuat Sezgin yazısının ilerleyen bölümlerinde Karayiplere Kolomb’dan 70 yıl önce gelenlerin İslam denizcileri olduğunu ispatlamaktadır.

Harita sayısı belli değil

Uzmanlar Piri Reis’in 1513 tarihli dünya haritasında yaptığı haritaların sayısı konusunda da anlaşamıyorlar. Piri Reis 20 haritadan yararlandıktan sonra 8 Caferiye ve 4 Portekiz haritasından söz ediyor. Bazı uzmanlara göre yararlanılan harita sayısı 20’dir. Bazıları ise yazılanları toplam 32 harita olarak yorumluyorlar. Piri Reis’in kullandığı Caferiye kelimesi de ayrı bir tartışma konusu. Bazı uzmanlar Caferi’lerin haritasından söz edildiğini anlıyor. Bazı uzmanlar ise bu kelimenin coğrafya anlamında yanlış yazım olduğunu düşünüyorlar.

Batı’dan önce

Piri Reis ve haritaları üzerine zenginleştirilmiş gerçeklik tekniklerini kullanarak bir dizi kitap yayınlayan Boyut Yayınları’nın Piri Reis 1513 adlı kitabında İstanbul Üniversitesi’nde Osmanlı Bilim Tarihi üzerine dersler veren Prof. Dr. Mustafa Kaçar ise Piri Reis’in yararlanmış olabileceği İslam haritaları hakkında şu bilgileri veriyor:

“Haritacılık geleneği, İslam coğrafyasında Batı’dan çok önce başlıyor. Dokuzuncu yüzyılda halife Me’mun döneminden kalma çok değerli haritalar var. Batıdaki haritalar ise 1400’lerden itibaren onbeşinci yüzyılda şekillenmeye başlıyor. Bu eserde Piri Reis’in yararlanmış olabileceği İslam haritaları, örnekleriyle ve Türkçeleştirilmiş bilgilerle ilk defa ve geniş olarak yer aldı. Türkler tarafından çizildiği bilinen Divânu Lügati’t-Turk adlı sözlükte yer alan Dünya haritasına da ayrıntılı bir şekilde yer verdik.”

Kayıp harita

Kaçar’a göre Abbasi Halifesi el-Me’mun emriyle hazırlanan büyük dünya haritası günümüze kadar ulaşamadı. Kaybolduğu düşünülen bu dünya haritasının bir nüshası, yakın zamanlarda İstanbul’da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde İbn Fazlullah el Ömeri’nin 1340 yılında yazdığı Mesalik el-Ebsar adlı Arapça ansiklopedik eserde tespit edildi. Tıpkı Kristof Kolomb’un haritalarının izine Piri Reis’in 1513 tarihli haritasında rastlanılması gibi...

“Halife Me’mun’un Dünya haritasından sonra yaklaşık iki asır İslam dünyasında haritacılık alanında büyük bir gelişme gözlenmemiştir. Özellikle son zamanlarda İstanbul’da Topkapı Sarayı Müzesi’nde İslam coğrafyacılarından İbn-i Havkal’a ait eserler birer birer ortaya çıkmaya başlayınca Belhi Ekolü olarak adlandırılan İslam coğrafyacıların çalışmaları gün yüzüne çıkmıştır.

Edebiyat faktörü

Ebu Zeyd ibn Sehl elBelhi’ye (Öl. 934) izafe edilen Dünya Haritası, Halife Memun’un hazırlattığı İslam devletleri Dünya haritasının özelliklerini taşımakta ve aynı bölgeleri kapsamaktadır. El-Belhi, coğrafya çalışmalarından çok edebi kişiliği ile tanınmış önemli bir İslam alimidir. Coğrafyacı El-Mukaddesi’ye göre Belhi’nin coğrafya çalışmaları, kısa şerhler halindedir. Haritaları da gerçekte Ebu Cafer Muhammed el-Hazin (öl. 961) tarafından çizilmiştir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan Suverü’l-Ekalim (Yeryüzü Suretleri) adlı İslam Dünyası atlasının Arapça versiyonundaki “Dünya Haritası, İstahri’nin metni esas alınan bir tercümedir. 35,5 x 48 cm boyutlarındaki bu kopya 15. Yüzyıl, Timurlar dönemine ait Farsça bir yazmanın içinde bulunmaktadır.

Prof. Dr Mustafa Kaçar İstanbul Üniversitesi’nde Osmanlı Bilim Tarihi dersleri veriyor. Kaçar, ‘Piri Reis Öncesi İslam Haritacılığı’ kitabında İslam haritacılığını detaylı olarak kaleme aldı.

Fuat Sezgin tarafından kaleme alınan Piri Reis kitabı (Piri Reis ve Amerika’nın Müslümanlar tarafından Kristof Kolomb Öncesi Keşfi)

Piri Reis tarafından 1521 yılında kaleme alınan ‘Kitab-ı Bahriye’deki Maya Kalesi haritası.

Yedi iklimli yeryüzü

Eserde, diğer İslâm coğrafyacılarında olduğu gibi yeryüzü yedi ayrı iklime ayırmaktadır. Ekvator, gerçek yerinde gösterilirken Dünya 0-120 derece arasında Afrika’nın en Batı kıyısından başlayarak (Halidat adları) Doğu’ya doğru birer birer artan meridyenlere ayrılmıştır. Akdeniz’de 3 ve Zengibar Denizinde (Hind Okyanusu) 3 olmak üzere toplam 6 ada, Nil, Fırat, ve Gilan nehirleri ve Hazar Denizi ile Harzem gölü gösterilmeye değer görülmüştür. Ayrıca Ptolemy coğrafyasında olduğu gibi Nil nehrinin kaynağı (Cebel-i Kamer, Ay Dağı) Kafkaslar ve İran dağları gösterilmiştir. Avrupa kıtası üzerinde ki birinci iklimde sadece Batı’dan Doğu’ya doğru, Endülüs, Frenk (Fransa), Rumiyet, Konstantiniye, Bulgar, Rus devletlerine yer ayırmıştır. Frenk denizi olarak adlandırdığı Akdeniz’de Cezire-i Sicilya, Cezire-i Ahritis (Girit) ve Cezire-i Kıbrıs (Kıbrıs) adaları gösterilmiştir. Güney denizinde yine Cezire-i Lafet, Cezire-i Harik ve Cezire-i Eval gözterilmektedir. Haritada 5.-3. iklimlerde Asya’da yer alan şehirler özellikle belirtilmiştir.”

Milliyet