2. Dünya Savaşı’ndan sonra 1946 yılında kurulmuş, sözleşmesi 1945’in Kasım ayında Londra’da 44 ülkenin temsilcilerinin katıldığı bir toplantıda kabul edilmiştir.
Merkezi Paris'te bulunan ve Genel Konferans, Yürütme Konseyi, Sekreterlik olmak üzere üç organı olan UNESCO eğitim, bilim ve kültür alanlarındaki amaçlarını kendisine üye olan her devlette kurulan Milli Komisyonlar aracılığıyla gerçekleştirir.
Birleşmiş Milletler'e bağlı bir kuruluş olan UNESCO'nun amacı, milletlerarasında eğitim, bilim, kültür alanlarında iş birliğini gerçekleştirip, yakınlaşmayı sağlamak olarak belirtir.
Teşkilat, çalışmalarını Birleşmiş Milletler’e rapor etmesi dışında organları, bütçesi ve diğer statüleri bakımından tamamen bağımsızdır. Her BM üyesi devlet, UNESCO’nun üyesi olabilme hakkına sahiptir.
Üye devletlerin temsilcilerinden oluşan Genel Konferans 1946-1953 yılları arasında her yıl toplanmışken 1954'dan bu yana iki yılda bir toplanmaktadır. Bugüne kadarsa 37 Genel Konferans yapılmıştır.
Genel Konferans, UNESCO'nun çalışma programlarını kabul eder ve bütçeyi belirler. Genel Konferans'a katılan ve hükümetlerince aday gösterilen temsilciler arasından dört yıl için seçilen UNESCO Yürütme Konseyi 58 üyeden oluşur.
Genel Konferansça altı yıl için seçilen bir Genel Direktör'ün yönetimi altında çalışan UNESCO Sekreterliği, eğitim, bilim, kültür ve iletişim bölümlerine ayrılmıştır. Sekreterliğin başlıca görevi, iki yıllık UNESCO programlarının uygulanması için gerekli bütün teknik çalışmaları yapmak, tedbirleri almaktır.
Türkiye UNESCO sözleşmesini imzalayan ilk 22 devlet arasındaki onuncu devlet olmuştur. 195 üye devleti ve 10 ortak üye devleti bulunan UNESCO Sözleşmesi, Türkiye tarafından 20 Mayıs 1946 tarihli ve 4895 sayılı kanunla onanmıştır.
Bu onamanın ardından UNESCO Kuruluş Sözleşmesinin 7. maddesi gereğince UNESCO Genel Direktörlüğünün Türkiye'deki tek ve yasal temsilcisi niteliğinde olan UNESCO Türkiye Millî Komisyonu 25 Ağustos 1949 tarihinde faaliyete geçmiştir.
UNESCO’nun kuruluş amacı
Kuruluş amacı; eğitim, bilim ve kültür alanında uluslararası iş birliği sağlamak. UNESCO, üye devletlerinde bulunan komisyonları aracılığıyla çeşitli çalışmalar yapar. Bu görevleri bilim, kültür ve eğitim alanlarında olup, en önemlilerinden bir tanesi üye ülkelerde bulunan tarihi eserleri, yapıları dünya mirası kabul ederek koruma altına almaktır.
Örneğin; Dünya Kültür Mirası listesine geren yerler arasında; Romanya’nın evlilik hapishanesi olarak bilinen Sakson Köyleri, toplam uzunluğu 8851 km olan Çin Seddi, dünyanın en büyük delikleri arasındaki Belize gibi pek çok yer bulunmaktadır.
UNESCO tarafından Dünya Miras listesine alınmış Türkiye'deki yerler şunlardır:
İstanbul, Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Sivas), Hattuşa (Boğazköy) – Hitit Başkenti (Çorum), Nemrut Dağı (Adıyaman – Kahta), Xanthos-Letoon (Antalya – Muğla), Safranbolu Şehri (Karabük), Troya Antik Kenti (Çanakkale), Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi (Edirne), Çatalhöyük Neolitik Kenti (Konya), Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı (İzmir), Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu (Bursa), Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri, Efes (İzmir), Ani Arkeolojik Alanı (Kars), Göreme Milli Parkı ve Kapadokya (Nevşehir) ve Pamukkale-Hierapolis (Denizli) (İLKHA)