(16 Türk devleti ve 16 Kürt devleti)
YASİN DEMİR / DOĞRUHABER - Türkler açısından, Kürtlerin tarihsel rolleri ve katkılarına değinilen ve 9 ülkenin işlendiği, geçtiğimiz hafta verdiğimiz yazının bu haftaki devamında ise diğer 7 ülkeye devam ediyoruz.
10- Enzaziler (991-1117) 120 yıl ömür sürmüş bir Kürt Emirliğidir. Merkezi Hulwan, Karmisin, Dayuka... coğrafyası ise Şehrizor, Kirmanşah, Şahzencan, Deniewer, Bacisra, Sirwan, Samgan, Diz-i Mahki şeklindedir. 'Ennazilerin kökeni Kürt Sazencanaşiretidir.Hasanweylerin yerini tutmuşlardır. 1043'e kadar Büveyhilere tabi olmuşlar. Bir müddet bağımsız kalmışlar. Bir savaş sürecinden sonra 1050'lere doğru selçuklularavassal olmuşlardır. İlk hanedan: EbulFeth Muhammed b. Ennaz(991-1011) EbiŞewgFariz (1011-1046). Hasanweyhilerin yıkılışından sonra Ennaziler'de 3'e bölünüyor. 12.yy da Huzistan Emiri Şumle, Bu Xanedana mensuptur. 1050 de Selçuklulara tabi oluyorlar. Tuğrul Bey bizzatihi toprakları üç kardeş arasında bölüştürüyor. Kendine vasıl kılıyor.
11- Mervaniler (991-1085) 94 yıl hüküm sürmüşler. Merkez Meyafarqin(Silvan)dir. 11.yüzyıla gelindiğinde Mervaniler iki bölgeye ayrılmışlardır:Diyarbekir ve Ahlat... (Diyarbekir o bölgenin genel ismi, kale içinde,yani bugünkü Diyarbakır`da sur içinde kalan kısım ise Amid yada Amed`dir. Kalenin ismi Amed olduğu için )Diyarbekir bölümü; Silvan (Meyafarqin), Erzen, Mardin ve ilçeleri, Siirt, Kızılıtepe, Hasankeyf kısaca bugünkü Güneydoğu Anadolu dolayları. Ahlatkısmı ise Ahlat merkezli bugünkü Bitlis ve dolayları.(Bugünkü Doğu ve Güneydoğu Bölgesi)
İlk kurucusu Ebi Abdullah El Hüseyin b. Dustık (6) olarak geçer. Ebul Hasan b. Merwan (ölm.997). NasurddewleAhmed (1021-1061), Nizameddin Nasır (1061-1080), Nasurddewle Mansur (1080-1085)
Mervani veziri İbn-u Cüheyr, ihanet edip, Selçuklu SultanıMelikşah'ıMervanilere karşı kışkırtır, ikna eder. Bizzat kendisinin (İbn-u Cüheyr) başına atandığı, 12 Türk boyundan oluşan bir ordu ile 1,5 yıllık bir savaştan sonra Mervanihâkimiyetine son verilir. Mervani toprakları şu Türk boyları arasında taksim edilir.
1- Artukoğullarına: Mardin, Silvan, Hasankeyf, Harput (7)
2- Yınaloğullarına: Amid (Diyarbekir)
3- Demleçoğullarına: Bitlis
4- ToganArslan Ailesine: Siirt ve Erzen
5- Sandukoğullarına: Ahlat Van.
İbn-u Cüheyr ise Melikşah tarafından (savaşın başkumandanı olması hasebiyle) bölge genel valisi olarak atanır. İbn-u CüheyrAraptır.
12- Mezyediler (1012-1150) 138 yıl varlık göstermişler. Merkezleri Hille'dir. 1101'e kadar... Anlaşıldığı kadarıyla Koçer (Göçer) Kürtlerdir. Bu tarihe kadar yerleşik hayat yerine hep kıl çadırlarda yaşamışlardır. İsna-eşere (şia) oldukları halde, nedense takkiye gereği duymuşlardır. Sünni- Hanefi görünmüşlerdir.Ennazi Kürtlerinin soyundandırlar. Mezyedilerin kurucusu olarak görülen Ebul Hasan SenedduDewle 'Ali, Ebulfeth, Muhammed b. Ennaz'ın oğlu Surhab'ın torunudur. İlk hanedan: Ebil Hasan SenedduDewle 'Ali I. (1012-1017) Son hanedan ise II.Ali (1145-1150) olarak geçer. 8 hanedan geçmiş. 5. hanedan EbilE'azzNurudDewleII.Dübeys (1108-1135) Selçuklu sultanı Mes'ud tarafından öldürülmüştür.
13- Şebankar Beyleri (1056-1355) 299 yıl varlık göstermişlerdir. Merkezi: İran Loristan. Hasanweyhiler ile aynı soydandırlar. ''Ramani'' aşireti de bu soydan geliyor. Daracaberd, Hoşnabad, Furg(Fars) bölgelerinde yaşamışlardır. İlk hükümdarları Ebul Hasan Fazlun b.
Ali b. Hasanweyh b. Eyyub (1056-1071) Selçuklular tarafından idam edildi. 14. hanedanları; Melike Erdeşir b. Fulan b. Muzaferuddin.(üç kardeşi ile beraber) (1289-1355) Bu emirlik Muzafferiler tarafından 1355'te ilhak edildi.
14- Hezarespiler (Fadlewiyye Devleti) (1155-1424): 269 yıl hüküm sürmüşler. Loristan-i Büzürg olarak da bilinir. Fadlewiye hanedanlığı veya Kürtçe söyleyişi ile ''Fadloyi'' olarak da kaynaklarda yer alır. Coğrafyası: Hemedan, Huzistan. Merkezi: ''İC'',(İzac/Malemir)'dir. İlk Hanedan Atabeg Ebu Tahir (1155-1204) aslında Şebankar beyi Fazlun'un 9. kuşak torunudur. O yüzden Fadlewi olarak bilinirler. 15. sıradaki son hanedan Gıyasuddinb.Kawus (1424) dur. Selçuklulara, Harzemşahlar, Timurlar ve İlhanlılara bağlı kalmışlardır. Timur, 1396 da 12.sıradaki Hükümdar olan Pir Ahmed'in iki oğlunu (efresyab ve Mansurşah) Semerkand'a sürmüştü. Bunlardan biri daha sonra Huzistan ve Isfahan'a diğeri ise Hamedan'a Vali olmuşlardır.1424'te Timurlar tarafından ilhak edilmişlerdir.
15- Xurdişiler (Loristanapıçuk) (1152-1597): 455 yıl varlıklarını devam ettirmişlerdir. Coğrafya: Merkez; Hürrem Abad. Şehirler: Delar Sultaniye ve civarları. İsmini kurucu Emiri ŞücauddinXurşid'den (1152-1224) alıyor. 26. ve son Hanedanı Hüseyin han(1597....?)dır. 14.sıradaki Melikesi (Hatun) Devlet Hatundur. Eyyubi Şeceretüddür den sonra Kürtlerde ikinci kadın idarecidir. Aslında eşi Emir İzüddinAhmed 1316'da ölünce Devlet Hatun bir yıl onun yerine idareye geçiyor. Devlet hatun aslında eşinin amcasının kızıdır. Bir yıl fiili tahtta kaldıktan sonra çekiliyor ve kardeşi İzüddin Hüseyin (1317-1330) tahta geçiyor. Devlet Hatun yine bir Kürt Emirliği olan Hezarespi'lerin 8.sıradaki Emiri olan Rükniddin Yusuf Şah (1332-1229) ile evleniyor.
Xurşidiler 1175'te Selçuklulardan bağımsızlıklarını ilan ettiler. Pek çok Emirleri Timurlar ve Safeviler tarafından öldürülmüşlerdir, ya da sürülmüşlerdir. Safeviler`ce sondan iki (23. ve 25.) emirlerin öldürülmesinden sonra Emirliği tamamen ilga ediliyor. Hüseyin Han'ı 1597 de Luristan Umum Valisi olarak atıyorlar. 17.yüzyıla kadar da Hüseyin Han'ın nesli, Luristan Valiliğini ellerinde tutmuşlardır. Bu Hanedandan Ali Merdan Han Feyli, 1725'e kadar Safevi Başkumandanı (Genel kurmayı) olarak Afganlılar ve Osmanlılar`la savaştı. Bunun torunu Ali Merdan Han 1732'de İstanbul'a elçi olarak gelmiştir. Halen İran`da yaşamaktadırlar. 16.yy da Şii oldular.
16- Eyyubiler (1171-1341): 170 yıl hüküm sürdüler. HısnaKeyfa/ Hasan Keyf Emirliğinin 1524'e kadar Hükümran olduğu göz önünde bulundurulursa 353 yıl yaşadığını kabul etmek gerek. Eyyubilerin ortadan kaldırılış tarihini 1250 olarak alanlar Mısır Eyyubilerini esas alıyorlar.Bu hatalıdır.
Eyyubiler 12 eyaletten oluşan bir imparatorluktur. Taht şehri Mısırdır. Eyaletler: Mısır, Şam, Halep,Ba'albek, Kerek, MeyaFarqin, Hısn-ı Keyfa, Amid, Yemen, Busre, (Hama, Hums), Banyas, Subebye.
Eyyubiler`in o günkü coğrafyası üzerinde bugün 11 ülke vardır. Hanedan: 1171 ve 1524 (Hasankeyf Emirliği) tarihleri arasında 77 Xanedan geçmiştir. Bunlardan Mısır`daki ilk 10 kişi (Salahaddin'den itibaren) İmparator, geri kalan 67 kişi de Kral yada Emir ünvanları ile bilinir. Kurucu: Melikun- Nasır Ebil Muzaffer Salahud-Din Yusuf (SalahaddinEyyub) (1171-1193) 77. Melik II. Süleyman (1524) 1524'te Hısn-ı Keyfayı Osmanlıya bıraktı. Osmanlının Urfa(Ruha) sancak beyi oldu.16.yüzyıla kadar Sancak beyliği yapmışlardır. Son dönemde Mardin Sancağında yaşamışlardır. Cumhuriyetin ilk yıllarında Karadeniz'e sürülmüşlerdir. TrabzondakiEyyuboğulları`nın bunlarla bir bağlantısı var mıdır tespit edemedim. Eyyubi İmparatorluğu, Med İmparatorluğundan sonra Kürtlerin ikinci İmparatorluğudur.Bu 16 Kürt Devlet/Emirliği dışında başka eyalet ve emirlikler içinde yaşayan Kürtlerle yakın akrabalığı olan, ama tarihsel süreçte başka isimlerle bilinen önemli Kürt kolları vardır. Beluciler, Firucaniler, İshagiler, Geylaniler gibi. Yine Kürtlerin önemli kolları, Bawendiler, Kakuyiler arasında ya da bunların isimleri ile erimiş başka milletlere nispet edilmişlerdir. Zendîler gibi Kürtlüklerini pek vurgulamayanlar olmuştur. Kürtlerin asıl anavatanlarının İran (Hanedan, Med-ain) olması Kürtlerinde Farslar gibi “irr” kökeninden olması Kürtlerin en fazla Farslar içinde asimilasyonuna sebep olmuştur.
(Ek: Asya`da iki temel kavim silsilesi var. Turanî Kavimler, İrranî Kavimler. İrranî Kavimler ise; Farslar, Kürtler, Beluciler-bazıları Ermeni ve Gürcüleri de bu gruptan sayar. Farslar birazda siyasetten.)
Farsça ya da Kürtçedeki çoğul eki olan “an/AN”, İrr`in sonuna getirerek İRR`AN=İRAN kavim ismini kendi devletlerine vermişler. Buda, İrr`an-î kavimlere Fars kültürel baskınlığının, dolayısıyla bir asimilasyon kapısı aralamış. Turanî kavimler ise, etniksel farklılığa rağmen, Türkçe ortak lisan üzerinden Türklük ortak paydasında birleşme yoluna girmişlerdir. Kürtlerle Farsların “amcaoğlu” olması Kürtlerin diğer coğrafyalara göre İran`da daha kolay asimile olmasına sebeptir. Misalen Şah İsmail, siyasi liderliğini pekiştirmek için (12 İmama nispetle) kendisinin “Seyid” olduğunu; bu yönde şecere oluşturduğu bizzat yakın akrabaları ve liderlik kavgasına girişen rakipleri tarafından Seyyid olmadığı; buna delil olarak da; Şah İsmail`in şeceresindeki 6.sıradaki Firuz Şah-î ZêrinKülah`ın, Geylan sınırında geniş arazi sahibi bir meşhur Kürt olduğunu delil getirmişlerdir. Hâkeza, SafeviDevletine adını veren Şeyh İshakSafiyüddin; Şeyh Tacud-din İbrahim Zahid Geylani`ninhem damadıdır hem de ondan sonra postuna oturmuş halifesidir. (1301) Şeyh Zahid Geylani`nin dedesinin ismi ve lâkabı aynen şöyledir. Şeyh BidarülKûrdiyus-Sincarî`dir. (8) Yukarıda değinildiği gibi Geylan, Erdebil, Cürcan daha 800`lü 900`lü yıllarda Cüstani ve Müsafiri (Merzubani ve Kengeri) Kürtlerin yaşadığı yerlerdir. Osmanlı döneminde de (1534`te) Geylan Hanlığı, Kürtler`in yaşadığı bir bölge olarak (Sünni-Şafii) Osmanlı`ya tabî olmuşlardır. Bugün Türkiye`de Hakkari dolaylarında yaşayan Geylanî Kürt aşiretinin kökeni de Geylan`dır. İran Şeyhleri ve Şahlarıda, Geylan`ın bir bölgesi olan Erdebil`dendir. O yüzden Erdebil Şeyhleri olarak bilinirler ve orada medfundurlar. Etnisite olarak Farslar 1925`te Pehlevi ailesi ile İran yönetimine geçtiler… Safeviler döneminde Erdebil şeyhleri yönetimdeydi. Şeyhlik Şah İsmail döneminde Şahlığa dönüştü.
DEVLETTEN BEYLİĞE-BEYLİKTEN VİLAYETE KÜRTLER
Yukarıda da denildiği gibi, devlet ya da hakimiyetin Hanedan çocukları arasında taksimi; gücü, birliği ve büyümeyi zayıflatmış, Eyyubilerin durumu gibi devlet önce Beylik ve Emirliklere bölünmüş, daha sonra da sınırları içine dahil olduğu güçlü ülkenin ya eyaleti ya da vilayeti haline dönüşmüştür. Bu bağlamda; çok genel hatlarıyla Osmanlı-Safevi döneminde yukarıda mezkur 16 Kürt devletinden 28 Kürt Bey ya da beylik (Emirlik), bunlardan müteşekkil, 15 Eyalet yine Osmanlı ve İran`da 7 otonom Kürt Bölgesi sayabiliriz. (Bu sayı çeşitli koşullara bağlı olarak çeşitli kaynaklarda farklı yer alabilir. Ama en genel hatlarıyla budur.)
KÜRT (KURMANC) BEYLERİ (9)
1- Şeref Hânlar: (860-1670) Kökenleri Rojkî aşiretine dayanır.
2- Sason ve Hazro Beyleri (? – 1596)
3- Cizre Beyleri (1230-1836) – Kökleri Bohtan aşiretine dayanır.
4- Hakkariye Beyleri (1380-1639) Beyliğin sonu. Beyleri 1748`de yaşıyorlar.
5- İmadiye ve Zaho Beyleri (1398-1600)
6- Ardelan ve Şehrizor Beyleri (1300?-1597)
7- Baban Beyleri (1694 – 1852). Baban zadeler halen Türkiye`de yaşıyor.
8- Celilî`ler (Abdul Celil-Zadeler / Musul Beyleri) (1727-1834)
9- Çemişgezek Beyleri (Dersimîler) (? – 1600)
10- Mirdasiler(Diyarbakır / Dicle-Eğil Beyleri (?-1597)
11- Hizan Beyleri (? – 1584) Han Mahmud Bey
12- Can – Polat – Zadeler Kilis Beyleri (? – 1605) – Lübnan`a sürüldüler.
13- Şirvan Beyleri (Aslı şêrwan`dır.) (? – 1575) 1575`te Tunus seferine katıldı.
14- Ezragiler (Zırkan Beyleri (? – 1587) Bu tarihte Zülfekar Bey.
15- Tercil Beyleri (? – 1579)Ezragilerin bir koludur. Hazro civarı
16- Siwediler (Çapakçur Sancak Beyleri) (1585) Tebriz seferinde var.
17- Süleymaniler (Kulp-Silwan / Meyyafargin) (1597) Sanca Beyi.
18- Sahran Beyleri (Erbil civarı) (?-1515) 1515`te Safevilere vasıl.
19- Larcan / İRAN= Baban Beyleri (? – 1597`de)Kestan Sancak Beyi.
20- Mekri Beyleri (Şehrizor Civarı) (? – 1594) Bu tarihte İran Meraga Beyi
21- Bradost Beyleri: HasanweyhilerinGoran aşiretine mesned(? – 1597)
22- Mahmudî Beyleri (Van Hoşab Kalesi) (? – 1597) 16.yy`da Ezidilikten – Müslüman
23- Dumılî Beyleri (İran / Çaldıran) (? – 1597)Safevilerden – Osmanlıya (Çaldıran Savaşı, bu Kürt Beyliğinin topraklarında oldu)
24- Kelur Beyleri: Merkez Pelengan(? – 1594) (İran)
25- Bâne Beyleri: (Bane, Şiwe, Piroz kaleleri) Safevi Sancak Beyliği
26- Gelbaği Beyleri: (4 Kürt aşireti) 1597`de Osmanlı sancağı oldu. Bilawer Merkez
27- Siyah Mansur Beyleri: (24 Kürt Aşiret Federasyonu, Kazwin-Tebriz) (? – 1580)
28- Pazukî Beyleri: (? – 1600)Eleşgirt-Malazgirt çevreleri. Swêdilerle akraba.
OSMANLI/SAFEVİ DÖNEMİNDE ÖNEMLİ KÜRT EYALETLERİ
1- DİYAR-I BEKİR EYALETİ: …… 272 km2 dir. Bugünkü Diyarbakır, Elazığ, Siirt, Bingöl (Kiğı hariç), Mardin, Dersim, Urfa`nın doğusu Kemaliye. 25. Sancaktan ibaret. Merkez Amid`dir (Sur içi) 1515`te kuruldu.
2- HALEB EYALETİ: 1516`da kuruldu. 17.yy`da 8 sancaktı. Haleb, Kilis, Antakya
3- ERZURUM EYALETİ: 1534`te kuruldu. Önceki Erzincan (Safevi) eyaletinin biraz geliştirilmişidir. 41.600 km2Kemaliye dışında Erzincan, Oltu dışında Erzurum Ş. Karahisar, Muş, Malazgirt, Kiğı… Tekman-Hınıs vs.
4- VAN EYALETİ: 1548`de, Diyar-ı Bekir`den sancaklar alınarak kuruldu. Van, Bitlis, Hakkâri, Muş (Malazgirt hariç) Merkez (Erbil-Süleymaniye, Baguba)
5- ŞEHRİZOR EYALETİ: 1578`de kuruldu. Kerkük 25 sancak
6- ERDELAN EYALETİ: 1578-1607 Merkezi Nihavend; Larîstan, Kirmanşah, Ardelan (Kurdistan) Pelengon, Dinawer. 1723`te geçici Osmanlıya geçti.
7- PELENÇAN (1578)
8- DİNEVER (1586)
9- KÜRDİSTAN: 1588-1607`de Sine ile birleştirilip bazen SİNE ismi ilde anıldı.
10- LORİ EYALETİ: 1584`te Gürcistan`da kuruldu. Sonra lağv edildi.
11- ŞEMAH EYALETİ: 1538`de kuruldu. Kuzey Azerbeycan-Arranlağv edildi
12- GENCE EYALETİ: 1588-1606 / 1723-1735: Kuzey Azerbeycan`ın Kura nehri güneyinde 39 kaza ve 7 sancaktan müteşekkil. 36.700 km2
13- KARS EYALETİ: 1589`da kuruldu. (Çıldır hariç) Kars, Oltu, Nahçivan, Pasin.
14- RAKKA EYALETİ: 1594`te Urfa merkezli kuruldu. RUHA`da denmiş. 9 sancak. Üçü bugün Türkiye`de (Urfa, Suruç, Birecik) Suriye`de Hasseke) Irak`ta Ramadi
15- MUSUL EYALETİ: 1624`te Şehrizor eyaletinden ayrılarak kuruldu. 6 sancaktır. Kerkük, Tıkrit, Bâne, (İran`da), Harun, Bacvan
OSMANLI DÖNEMİNDE KÜRT OTONOM BÖLGELERİ
1- GEYLAN HANLIĞI: Hazarın güneyinde Sünni-Şafii İshagi Kürtlerin yaşadığı küçük bir yerdir. Geylanilerin kökeni buraya dayanır. 1534`te Osmanlıya tabi oldular.
2- BİTLİS HANLIĞI VE HAKKARİYE BEYLİĞİ: 16 ve 19.yylarda Osmanlıya tabiydiler. Sonra tamamen ilhak edildiler.
3- IRAK-Î ACEM veya HEMEDAN EYALETİ: Nüfus yapısı itibarı ile Sünni Kürtler olduğu için, hem Osmanlı; hem de onlar, Osmanlı ile alâkalarını kesmemişlerdir. 1534`lerde kısa bir süre Osmanlıya bağlanmışsa da, Safeviler tarafından istirdat edildi. Hemedan, Kaşan dolayları.
4- VAN EYALETİ: Kanuni Sultan Süleyman döneminde Safevilerdenfetholundu. Bugün tamamen Türkiye sınırlarındadır.
5- ŞEHRİZOR EYALETİ: 1515`lerde Safevilerden Osmanlıya geçti. 1918`e kadar Osmanlıda; bu tarihten sonra İngiltere ve Irak`a geçti.
6- ÇILDIR EYALETİ: Yavuz ve Kanuni devirlerinde Osmanlıya geçti. 1578`de Safevilerden alındı. (O dönem Safevi nüfusunda Gürcülerdeydi) Eyalet bugün Türkiye ile Gürcistan arasında bölünmüş. Türkiye`ye kalanın bir kısmı 1878-1918 arasında Rusya`ya geçti. Gürcistan`da kalan ise 19.asırda Rusya`ya geçti…
Tarihteki bu devlet, Beylik ve eyalet yapılanmasından sonra; günümüzde, Kürdistan ismi ile geçen sadece iki bölge var. Biri İran`daki Kürdistan eyaletidir. 1946`da yıkılan Mahabat Kürt devletinin yerine kuruldu. Biriside halihazırda Irak`taki bölgesel Kürdistan yönetimidir. Nahçivan`daLaçin Kürt Özerk bölgesi var. Bunların dışında 1 milyonu Kafkasya ve Türkî Cumhuriyetlerde; 7-8 milyonu İran`da; 5-6 milyonu Irak`ta ve 15-20 milyon arası da Türkiye`de 1 milyon civarında da değişik dünya devletlerinde olmak üzere 35-40 milyon civarında bir Kürt nüfus söz konusudur.
İlginç bir tevafuktur ki tarihte bugün gündeme geldiği gibi (Cumhurbaşkanlığı Forsu üzerinden) 16 Türk devleti gibi yukarıda isim, tarih, coğrafya ve hanedanlarını yazdığımız 16 Kürt devleti de söz konusudur.
Tarihteki Türk-Kürt ilişkisi her iki taraftan bu 16 devlet ve ardılları arasında geçmiştir.
Bugünkü İslam temelinde bir kardeşliğin ve Sülh-u Sükûnun teminine ışık tutacak, katkı sunacak önemli dersler ihtiva eden önemli “KAZANIM” ve “KIRILMA” noktaları vardır.
Fakat şunu da vurgulamalıyız. Bugün Irak ve Suriye`de de iç içe yaşayan Türkler ve Kürtler var. Şuan içinde bulundukları durum Türkiye`deki Türkler ve Kürtlere önemli bir mesajdır.
İnşallah Türk-Kürt münasebetlerinin tarihsel kazanım ve kırılma noktalarının bugün için içerdikleri önemli hususlar ileriki bölümde ele alınacaktır. Ümmet olma duası ile Allah`a emanetsiniz.
KAYNAKLAR
6-Kürtlerde islami kimliğin Gelişimi: Abdulkadir Turan-Dua Yayıncılık
7-Türkiye Tarihi C.1. prof. Y. Yücel Prof. A. Sevim
8-Devletler ve Hanedanlar C.1. Y. Öztuna (Yılmaz Öztuna)
9-Devletler ve Hanedanlar C.2. Y. Öztuna (Yılmaz Öztuna)