AĞRI – 1650-51 yılları arasında Ağrı’nın Doğubayazıt ilçesinde dünyaya gelen Şex Ehmed-i Xanî İslam’ın büyük alimlerinden biridir. Alim, mutavassıf ve bir Kürt şair olan Ahmed-i Xani, tasavvuf, edebiyat, dil ve din alanlarında eser vererek toplumu aydınlatan ender şahsiyetlerden biridir.
Sürekli olarak bölgenin ilmi ve dini sorunlarını halleden bir ailede doğan Ehmed-i Xanî, küçük yaştan itibaren ilim öğrenmeye başlamıştır. Kuran-ı Kerim ve ilk dini bilgileri babasından alan Xani, bir çok il ve ülke dolaşıp çeşitli medreselerden eğitim almıştır. Ehmed-i Xanî’nin kimden icazet aldığı ve hangi ilimleri okuduğu konusunda net bir bilgi bulunmamaktadır.
Şex Xanî’nin eserleri yüzyıllardır medreselerde okutulmakta ve ezberletilmektedir. Denilebilir ki; Kürd Medreselerinde en çok ezberlenilen kitapların başında Ehmed-i Xanî’ye ait eserler gelmektedir. Xanî’nin yazdığı eserlerden onun çocuk eğitimine büyük bir önem gösterdiği anlaşılmaktadır. Nubihar, ( ‘Eqîda Îslamî, ‘Eqîda Îmanê çocuklar için yazdığı eserlerdir. Xanî müderrislik döneminde ders verirken çocuklara fazla önem verdiği de kaynaklardaki malumatlar arasındadır.
Ana dili olan Kürtçe’nin yanında Farsça, Arapça ve Türkçe bilen Şeyxê Xani bu dört dilde şiirler yazmıştır. Peygamber varisliği olan Alimlik görevini üstlenen Ahmed-i Xani, inşa ettiği mescit ve medresede yıllarca imamlık ve müderrislik yaparak İslami tebliğ vazifesi yürütmüştür.
Ehmed-i Xanî, yıllarca okumuş, okutmuş ve birçok eser kaleme alarak ilme çok önem vermiştir. Kaleme aldığı eserler arasında yer alan Nûbihara Biçukan (Küçüklerin İlkbaharı) Arapça-Kürtçe manzum bir sözlük olarak dünyada bir ilktir.
Bir giriş ve kıta adı verilen 13 bölümden oluşup, farklı nüshalara göre yaklaşık 220 beyit içermektedir. Giriş, birinci bölüm ve son bölüm Mesnevî’nin kafiye sistemi (aa-bb-cc-…) ile hazırlanırken; aradaki on bir bölümde gazel’in kafiye sistemi (aa-ba-ca-…) uygulanmıştır. Xanî arûzun vezin sistemi olarak toplam 19 bahir türünden başta recez olmak üzere klasik Kürt şiirine uygun olan yedi tanesini (recez-hezec-remel-mudari’-besît-serî’-muteqarib) kullanmıştır. Giriş ve birinci bölümün beyitleri tamamen Kürtçe olup, karşılıklı kelimelerin sıralandığı asıl sözlük kısmı ikinci bölüm ile başlamaktadır. Sözlük bölümlerindeki kelime ve ifadeler Arapça-Kürtçe olarak sıralandıkları gibi Kürtçe-Arapça olarak da sıralanmıştır. Bu bakımdan eser Arapça-Kürtçe olduğu kadar Kürtçe-Arapça bir sözlük de sayılır. Karşılıklı kelime ve ifadeleri birbirine bağlamada kullanılan anlatım dili ise tamamen Kürtçedir. Böylece karşılıklı kelimelerin dışında önemli oranda Kürtçe kelime ve ekler ortaya çıkmıştır.
Xanî’nin kendi ifadesiyle “ji bo biçûkê Kurmancan” (Kürt çocukları için) hazırladığı bu eseri önemli kılan faktörlerden bazıları şunlardır:
- Genel anlamda Kürt dilinde yazılmış ilk sözlüktür. Böylece Kürt sözlükçülüğü didaktik amaçlı manzum bir eserle başlamıştır.
- Bu sözlük Xanî döneminden başlamak üzere Kürt medreselerinde ders kitabı olarak okunup ezberlenmiş, böylece alimin ideal ve amaçları arasında olan “anadilde eğitim” onun bu eseri sayesinde kısmen de olsa gerçekleşmiştir.
- Beyitlerde karşılıklı olarak yer alan Arapça-Kürtçe veya Kürtçe-Arapça kelimeler rasgele değil, belirli konularda yoğunlaşmak üzere seçilmişlerdir. Xanî bu seçim ve yoğunlaşma çerçevesinde konuları işlemede “yakından uzağa”, “kolaydan zora”, “bilinenden bilinmeyene” ve “tümdengelim” yöntem ve tekniklerini başarılı bir şekilde uygulayıp pedagojik bir perspektif sergilemiştir.
Kıta’lar çocuklara yönelik öğüt mahiyetinde birer vecizeyle başlamıştır. Böylece edebi bir tür olan pend’in Kürt dili ve edebiyatındaki ilk örneklerine bu sözlükte rastlanmaktadır.
Bu vecizelerden üç tanesi şunlardır:
Heta tu dewrû dersan nekî tekrar û mesrûf
Li dinyaê tu nabî ne meşhûr û ne me’ruf
Tekrarlayıp ezberlemeden metin ve derleri
Dünyada olamazsın ne tanınmış ve ünlü biri
Ger te divêtin bibî mîr û mu’teber
Kîzb û xîlafê mebej ger te bikin ker bi ker
Eğer olmak istiyorsan bey, başkan ve saygın biri
Hiç yalan söyleme, ister parça parça etsinler seni
Muellim bila dil wekî ber bitin
Divêtin ku şagirti dilber bitin
Varsın kalbi taş gibi olsada öğretici
Ona karşı gönül alıcı olmalıdır öğrenci
Eserin mesnevi tarzında kafiyelenmiş giriş kısmı ile birinci ve son bölümlerindeki kelimlerin durumuna göre Arapça-Kürtçe veya Kürtçe-Arapça sıralandığı asıl kısımlardan 2-12 arası kıtalarda ise kafiye düzeni gibi (aa-ba-ca… )sıralanışında 3. bölüm vecize beytinde sonra gelen 3. ve 4. beyitleri şöyledir:
Zill û tubbe’ fey ‘ sih in; şems-i tav (a)
Deşti beyda, meşy-i çûn e, xetwe gav (a)
Nari agir, herri germ, berdi sar (b)
Selc-i berf e, ma û selsel herdu av (a)
Bu iki beyitte geçen kelimlerin Arapça ve Kürtçe dağılımlarının bazıları şöyledir:
Kelime Dili Anlamı
Zill, tubbe’, fey’ Arapça Gölge
Sih Kürtçe Gölge
Şems Arapça Güneş
Tav Kürtçe Güneş (Ömer Adıgüzel - İLKHA)